Παλιά Θεσσαλονίκη: Η συνοικία Χαριλάου και ο ονοματοθέτης Επαμεινώνδας Χαρίλαος
"Συνοικισμός Χαριλάου". Πίνακας του ζωγράφου Νίκου Φωτάκη, λάδι, 1935-1940.
Ο επιχειρηματίας και πολιτικός Επαμεινώνδας Χαρίλαος, που υπήρξε εξέχον μέλος της ελληνικής διασποράς, συνέδεσε το όνομά του με τη Θεσσαλονίκη, αν και δεν ήταν μόνιμος κάτοικός της. Αυτός έδωσε το όνομα στην πρώτη οικιστική μονάδα του συνοικισμού που έχτισε στην ανατολική πλευρά της πόλης. Από την εποχή του Χαριλάου λίγα διακριτά τοπόσημα διασώθηκαν, ενώ η παλιά του εικόνα αποτυπώθηκε σε καταγραμμένες μνήμες και σε λογοτεχνικές σελίδες συγγραφέων της Θεσσαλονίκης.
Ο Επαμεινώνδας Χαρίλαος, διορατικός επιχειρηματίας και πολιτικός, είναι ο άνθρωπος που έδωσε το όνομά του στο συνοικισμό Χαριλάου, στην ανατολική Θεσσαλονίκη, που οργανώθηκε μετά τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο. Μαζί με άλλους επιχειρηματίες της Θεσσαλονίκης αγόρασε το 1919 από τους Αγγλογάλλους του Μακεδονικού Μετώπου μια μεγάλη έκταση με νοσοκομειακές και στρατοπεδικές εγκαταστάσεις, όπου έχτισε σπίτια και τα πούλησε σε άστεγους και πρόσφυγες.
Ο ναός της Οσίας Ξένης, στην οδό Παπαναστασίου, που χτίστηκε από τον Επαμ. Χαρίλαο στό όνομα της μάνας του Πολυξένης.
Η εταιρία του, η «Πρώτη Οικοδομική Εταιρεία Θεσσαλονίκης», είχε υπό την ιδιοκτησία του μια τεράστια έκταση από την Πυλαία ως το Ντεπό, και η περιοχή ονομάστηκε «Χαριλάου» προς τιμήν του προέδρου της οικοδομικής εταιρίας. Η έκταση ρυμοτομήθηκε και το 1920 κατασκευάστηκαν και διατέθηκαν οι πρώτες 160 ισόγειες κατοικίες γύρω από το παλιό στρατιωτικό γαλλικό νοσοκομείο. Τα σπίτια της συνοικίας Χαριλάου πουλήθηκαν κυρίως σε άστεγους Θεσσαλονικείς, αλλά και σε Ρώσους εμιγκρέδες, διωγμένους αστούς, πρίγκιπες και αξιωματικούς του τσαρικού στρατού από την Οκτωβριανή επανάσταση του 1917, οι οποίοι δημιούργησαν μια δυναμική παροικία στο νέο συνοικισμό με έντονο ρωσικό χρώμα.
Ο πρωτοπόρος βιομήχανος Επαμεινώνδας Χαρίλαος (1874-1947), ιδρυτής του συνοικισμού «Χαριλάου» και των «Ψυγείων Χαριλάου» στη Θεσσαλονίκη. Δεξιά η γυναίκα του, Αντιόπη, το γένος Κοσμά Πασά, επιχειρηματία της Θεσσαλονίκης.
Ο συνοικισμός, με τη μεγάλη ζήτηση κατοικίας, διευρύνθηκε τα επόμενα χρόνια φτάνοντας συνολικά τα 400 σπίτια. Είχε ευρύχωρους δρόμους, πάρκα και πλατείες, ενώ σε σχέση με άλλους προσφυγικούς οικισμούς διέθετε καλής ποιότητας αστικά δίκτυα. Νερό που ερχόταν απευθείας από τον Χορτιάτη, ηλεκτροφωτισμό και συγκοινωνία με τραμ και λεωφορεία. Κέντρο του συνοικισμού ήταν το πάρκο Χαριλάου και η εκκλησία της Οσίας Ξένης, που ανεγέρθηκε το 1924 στη μνήμη της μητέρας του Χαριλάου Πολυξένης. Στο μεσοπόλεμο έγιναν κάποιες απαλλοτριώσεις της έκτασης για την αποκατάσταση προσφυγικών οικογενειών και τη δημιουργία του γηπέδου του αθλητικού συλλόγου «Άρης», το σημερινό ‘’Κλεάνθης Βικελίδης’’ .
«Το ωραιότερον μέρος της Θεσσαλονίκης…». Διαφήμιση στον Τύπο για τις πρώτες «ιδεώδεις εξοχικάς κατοικίας» της Χαριλάου.
Μεταπολεμικά ο συνοικισμός Χαριλάου ακολούθησε τη μοίρα της πόλης με την αντιπαροχή και την ψηλή ανοικοδόμηση, με αποτέλεσμα να μη διαφέρει από τις άλλες περιφερειακές συνοικίες της πόλης. Από τον παλιό οργανωμένο συνοικισμό του Χαριλάου με τα χαμηλά σπίτια και τους κήπους τους, σώζονται ελάχιστα μόνο αρχιτεκτονικά δείγματα, παλιά-σήμερα κουφάρια- βιομηχανικών συγκροτημάτων, χώροι-τοπόσημα όπως το άλσος Ελβετίας και το γήπεδο του Άρη και οι πρώτες εκκλησιές των Ρώσων και των Ελλήνων οικιστών του, ο παλιοί ναοί της Οσίας Ξένης στην οδό Παπαναστασίου και του Αγίου Νικολάου των Ρώσων εμιγκρέδων στην οδό Νικ. Πλαστήρα.
‘’Πώς κατάντησε έτσι η γειτονιά μας;…’’
Έτσι η παλιά συνοικία, οι άνθρωποί της, τα φτωχόσπιτα, τα πρόσωπα και οι τύποι των Ελλήνων και Ρώσων προσφύγων της συνοικίας, οι λαϊκές ταβέρνες και τα δρώμενα της Χαριλάου ζωντανεύουν μέσα από καταγραφές συγγραφέων σε βιβλία και περιοδικά που αναφέρονται στη συνοικία (Περικλής Σφυρίδης, Γιώργος Σκαμπαρδώνης, Γιάννης Βιδάλης, Παναγιώτης Γούτας, Αρχοντούλα Διαβάτη) και σε ρεπορτάζ ιστοσελίδων για τον συνοικισμό.
Οι διακεκριμένοι συγγραφείς της Θεσσαλονίκης Γιώργος Σκαμπαρδώνης (αριστερά) και Περικλής Σφυρίδης, που έζησαν στην περιοχή, κατέγραψαν εικόνες και μνήμες από την παλιά συνοικία Χαριλάου.
Βασικός καταγραφέας των ανθρώπων και της ψυχής του συνοικισμού είναι ο συγγραφέας Περικλής Σφυρίδης που έμεινε από παιδί και εργάστηκε ως γιατρός πολλά χρόνια στη Χαριλάου, ‘’τη γειτονιά που μεγάλωσα’’, όπως λέει. Οι μνήμες από την παιδική του ηλικία με τους Ρώσους και αργότερα από την ατμόσφαιρα της κατοχής και του εμφυλίου καταγράφονται κυρίως σε δύο βιβλία του, τα ‘’Ψυχή μπλε και κόκκινη» και ‘’ Η ανακομιδή του Χαριλάου’’.
Στο ολιγοσέλιδο αυτοτελές διήγημα «Η ανακομιδή του Χαριλάου» (εκδόσεις Μπιλιέτο 2013) ο Σφυρίδης, σε συνομιλία με παλιό κάτοικο της περιοχής, θυμάται ιστορίες από τον συνοικισμό και τους παλιούς συγκατοίκους του, Ρώσους και Αρμένιους, που έζησαν στη Χαριλάου. Σαν τον Μπόρις Αρκάντιεβιτς, τον Βλαδίμηρο Σαχάρωφ, τον Κοβαλένκο, τον Καραμπέτ Αρτζουμαγιάν, τον κύριο Μπραχάμ και τη γυναίκα του Αρμενουή. Αναθυμάται με τον Γιώργο, τον ιδιοκτήτη του περίφημου γιαουρτάδικου ‘’Λέανδρος’’ στις οδό Πλαστήρα, που έκλεισε τελευταία κι αυτό, τις ριζικές αλλαγές που σημειώθηκαν στη συνοικία. ‘’Πώς κατάντησε έτσι η γειτονιά μας ρε Γιώργο’’, του λέω τις προάλλες. ‘’Έρχομαι τώρα στο μαγαζί σου και δεν υπάρχει ούτε μια από τις μονοκατοικίες με τους κηπάκους που υπήρχαν ένα γύρω. Πελώριες άχρωμες πολυκατοικίες ξεφύτρωσαν στη θέση τους…’’.
Το αστικό λεωφορείο 10 στη Χαριλάου. Φωτογραφίες του Μικέλε Τροϊάνι από το αφήγημα του Γ. Σκαμπαρδώνη στο περιοδικό «Θεσσαλονικέων Πόλις». Πάνω, μπροστά στο γήπεδο του Άρη, κάτω στην περιοχή της Οσίας Ξένης.
Μεταπολεμικές εικόνες από την περιοχή μάς μεταφέρει στο αυτοβιογραφικό του αφήγημα (που δημοσιεύεται σε συνέχειες από το 2014 στο περιοδικό ‘’Θεσσαλονικέων Πόλις’’, αρχή από το τεύχος 26) με τίτλο ‘’Πάρε το λεωφορείο 10’’ (της γραμμής Χαριλάου – Νέος Σιδ. Σταθμός) ο συγγραφέας Γιώργος Σκαμπαρδώνης, που είχε εκεί το πατρικό του. «Μεγάλωσα, γράφει, στην περιοχή Χαριλάου, στη φτωχοσυνοικία ακριβώς κάτω από το άλσος της Νέας Ελβετίας, στην οδό Νέα Ηρακλέους 47. Σε μια μονοκατοικία, χωρίς αυλή, τεσσάρων δωματίων. Και δεν ξέρω τι σχέση μπορεί να έχει αυτό το δασάκι πεύκων με τη Ζυρίχη, ή τη Λωζάνη και το ονόμασαν Νέα Ελβετία…
Στη γειτονιά υπήρχαν μόνο χωματόδρομοι και η απόσταση από το σπίτι ως την αφετηρία των λεωφορείων Χαριλάου, ήταν ένα χιλιόμετρο. Ξεποδάριασμα. Οπότε όλον τον χειμώνα και κάθε χειμώνα επί τριάντα χρόνια, για να πάρουμε το λεωφορείο, περπατούσαμε χίλια μέτρα λάσπης κι άλλα χίλια στην επιστροφή…’’.
Ο Σκαμπαρδώνης περιγράφει με το γλαφυρό του ύφος, την παρατηρητικότητα της μνήμης και το χιούμορ του, την περιοχή Χαριλάου, αλλά και όσα έβλεπε και βίωσε στη διαμπερή πορεία του λεωφορείου ‘’10’’. ‘’Από κάθε στάση κι από κάθε περιοχή ως κάτω στο τέρμα, στο Νέο Σταθμό, κουβαλώ άπειρες ιστορίες διαφόρων εποχών από το 1960 και λίγο πριν, ως το 1980 και λίγο μετά, που διασταυρώνονται με πλευρές της ιστορίας της πόλης και των ανθρώπων της, σε πολλαπλές εκδοχές. Μιζέρια και μεγαλείο…’’. Το αφήγημα που συνεχίζεται ως σήμερα (Δεκέμβρης 2017) θα εκδοθεί προσεχώς σε βιβλίο.
Tα Ψυγεία Χαριλάου
Η οικοδομική εταιρία που ίδρυσε τον συνοικισμό Χαριλάου ήταν ένα από τα επιχειρηματικά σχέδια που ανέπτυξε ο Επαμεινώνδας Χαρίλαος στη Θεσσαλονίκη. Ολοκλήρωσε και άλλα δύο, μια τράπεζα και τα «Ψυγεία Χαριλάου», στο Μπέχτσιναρ, δίπλα στα παλιά δημοτικά σφαγεία. Το κτήριο των ψυγείων, που σώζεται μέχρι σήμερα, αγοράστηκε από τον Χαρίλαο το 1920 από τους Αγγλογάλλους. Είχε κατασκευαστεί το 1917 για τις ανάγκες διατήρησης εισαγόμενων κρεάτων που έφταναν στη Θεσσαλονίκη για τη διατροφή των χιλιάδων στρατιωτών της «Αντάντ» του Μακεδονικού Μετώπου. Ο Χαρίλαος τα επέκτεινε και τα αναβάθμισε με σύγχρονο εξοπλισμό, δημιουργώντας εκτός από τους ψυκτικούς θαλάμους και παγοποιείο που παρήγαγε ένα εκατομμύριο παγοκολόνες το χρόνο για τις ανάγκες της Θεσσαλονίκης. Το ψυγείο έκλεισε το 1986 και ο εξοπλισμός του πουλήθηκε για παλιοσίδερα. Στη δεκαετία του 1990 το κτήριο του παλιού ψυγείου-παγοποιείου στέγασε έκθεση βιομηχανίας αυτοκινήτων…
Tα «Ψυγεία Χαριλάου» πριν από το 1920, που χτίστηκαν το 1917 και λειτουργούσαν ως ψυγεία του συμμαχικού στρατού του Μακεδονικού Μετώπου. Μετά τη διακοπή της λειτουργίας του το 1986, χρησιμοποιήθηκε για ένα διάστημα ως εκθετήριο αυτοκινήτων.
Πρωτοπόρος της βιομηχανικής ανάπτυξης
Ο Επαμεινώνδας Χαρίλαος (1874-1947) είναι γόνος μιας οικογένειας που κατάγεται από την Αίνο της Ανατολικής Θράκης και δραστηριοποιήθηκε στη Σμύρνη, το Γαλάτσι της Ρουμανίας και την Αθήνα. Σπούδασε νομικά στην Αθήνα και συνέχισε σπουδές στη Γαλλία και τη Γερμανία στον κλάδο της χημείας. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα επιδόθηκε κυρίως σε τραπεζικές και βιομηχανικές επιχειρήσεις και ιδιαίτερα στην επεξεργασία της σταφίδας με κύριο στόχο να παράγει φωτιστικό οινόπνευμα. Θεωρείται ένας από τους πιο δραστήριους επιχειρηματίες και πρωτοπόρους καινοτόμους της βιομηχανικής παραγωγής στην Ελλάδα.
Παράλληλα με την επιχειρηματικότητα ο Χαρίλαος είχε και πολιτική και κοινωνική δράση. Διατέλεσε υπουργός Επισιτισμού και Αυτάρκειας το 1917 και συνέβαλε στην ίδρυση του Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Αθηνών και της Ένωσης Βιομηχανικών Επιμελητηρίων Ελλάδος, στην οποία εκλεγόταν επί πολλά χρόνια πρόεδρος. Το 1922 υπήρξε πρόεδρος και στο Ταμείο Περίθαλψης Προσφύγων. Αγωνίστηκε ιδιαίτερα για την βιομηχανική ανάπτυξη και εκπαίδευση. Εξυπηρετώντας αυτόν το στόχο ο Επ. Χαρίλαος πρωτοστάτησε ώστε να ιδρυθεί η Ανώτερη Σχολή Βιομηχανικών Σπουδών, που μετεξελίχτηκε στο σημερινό Οικονομικό Πανεπιστήμιο Πειραιά.
Χ.ΖΑΦ
