Αχαριστία: Μια ψυχολογική προσέγγιση πίσω από μια πληγωτική συμπεριφορά

Η ευγνωμοσύνη είναι μια βασική κοινωνική δεξιότητα που ενισχύει τις σχέσεις, την αίσθηση σύνδεσης και τη συνοχή μεταξύ των ανθρώπων. Όμως, δεν εκφράζεται από όλους με τον ίδιο τρόπο. Υπάρχουν άνθρωποι που, ενώ δέχονται αγάπη, φροντίδα ή υποστήριξη, δεν ανταποδίδουν με μια λέξη, ένα βλέμμα, μια ένδειξη ευχαριστίας. Συχνά αυτό ερμηνεύεται ως "αχαριστία" — και δικαίως μπορεί να πληγώσει εκείνους που προσφέρουν.

Ας εξετάσουμε μερικές ψυχολογικές διαστάσεις αυτής της συμπεριφοράς:

Πολλά άτομα που δυσκολεύονται να δείξουν ευγνωμοσύνη έχουν συναισθηματικά τραύματα από την παιδική τους ηλικία. Αν μεγάλωσαν σε περιβάλλοντα όπου η αγάπη συνδεόταν με απόρριψη, χειρισμό ή τιμωρία, είναι πιθανό να έχουν αναπτύξει μηχανισμούς άμυνας απέναντι στη στοργή.

Η ψυχαναλυτική θεωρία και η θεωρία του δεσμού attachment theory υποστηρίζουν ότι όταν δεν βιωθεί σταθερή και ασφαλής συναισθηματική επαφή από νωρίς, ο ενήλικας μπορεί να παρερμηνεύει την αγάπη ως απειλή ή υποχρέωση.

Υπάρχουν άτομα που παρουσιάζουν χαρακτηριστικά αλεξιθυμίας — δηλαδή δυσκολία στην αναγνώριση, κατανόηση και έκφραση των συναισθημάτων τους. Δεν είναι ότι δεν αισθάνονται ευγνωμοσύνη απλώς δεν ξέρουν πώς να τη βιώσουν ή να την εκφράσουν.

Η έρευνα δείχνει ότι άτομα με αλεξιθυμικά χαρακτηριστικά δυσκολεύονται ιδιαίτερα στις διαπροσωπικές σχέσεις (Taylor et al., 1997).

Σε ορισμένες περιπτώσεις, η αδυναμία αναγνώρισης της προσφοράς των άλλων συνδέεται με ναρκισσιστικά πρότυπα προσωπικότητας. Η ανάγκη για αυτάρκεια, υπεροχή ή η πεποίθηση ότι "όλα τούς ανήκουν" μειώνει την ικανότητά τους να νιώσουν ευγνωμοσύνη ή να δουν τις ανάγκες των άλλων.

Ορισμένοι τύποι ναρκισσισμού χαρακτηρίζονται από χαμηλή ενσυναίσθηση και υψηλές προσδοκίες από τους άλλους χωρίς ανταπόδοση (Miller et al., 2010).

Κάποιοι άνθρωποι δεν αποδέχονται εύκολα βοήθεια ή φροντίδα, γιατί αυτό τους κάνει να αισθάνονται ανίσχυροι ή ανεπαρκείς. Μπορεί να τους δημιουργεί ενοχές ή ντροπή που "χρειάζονται" κάτι από τους άλλους. Αντί να ευχαριστήσουν, μπορεί να απομακρυνθούν ή να δείξουν αδιαφορία.

Σύμφωνα με τη θεωρία της αυτοσυγκρότησης self-discrepancy theory, η διάσταση ανάμεσα στο "πώς είμαι" και στο "πώς θα ήθελα να είμαι" μπορεί να προκαλεί έντονο ψυχικό πόνο, που μεταμφιέζεται σε ψυχρότητα.

Δεν μεγάλωσαν όλοι με την ίδια γλώσσα συναισθηματικής έκφρασης. Σε ορισμένες οικογένειες ή πολιτισμικά περιβάλλοντα, το "ευχαριστώ" δεν λέγεται συχνά θεωρείται αυτονόητο ή αχρείαστο. Αυτή η "εκπαίδευση" επηρεάζει βαθιά τον τρόπο που το άτομο σχετίζεται με τους άλλους.

Κατανόηση, όχι εξιδανίκευση: Η κατανόηση δεν συνεπάγεται αποδοχή κακοποίησης. Μας βοηθά όμως να μην παίρνουμε προσωπικά τις αντιδράσεις των άλλων.

Συναισθηματικά όρια: Μπορούμε να προσφέρουμε με καρδιά, αλλά και με μέτρο. Όταν δίνουμε συνεχώς χωρίς αναγνώριση, φθείρεται η σχέση – και ο εαυτός μας.

Απόσταση όπου χρειάζεται: Η προστασία της ψυχικής μας υγείας δεν είναι εγωισμός, είναι φροντίδα.

Πίστη στην αξία της προσφοράς: Μια πράξη καλοσύνης έχει αξία, ακόμα κι αν δεν αναγνωριστεί άμεσα. Μπορεί να λειτουργήσει ως σπόρος που ανθίζει αργότερα – ή και ποτέ. Αλλά αυτό δεν ακυρώνει τη σημασία της.

Bβιβλιογραφία:

• Bowlby, J. (1988). A Secure Base: Parent-Child Attachment and Healthy Human Development.
• Taylor, G. J., Bagby, R. M., & Parker, J. D. (1997). Disorders of Affect Regulation: Alexithymia in Medical and Psychiatric Illness.
• Miller, J. D., & Campbell, W. K. (2010). The case for using research on narcissism to understand the behavior of people with narcissistic personality disorder.

Η κατανόηση των μηχανισμών πίσω από την "αχαριστία" δεν αλλάζει τη συμπεριφορά των άλλων – αλλά μας ελευθερώνει από το να τη βιώνουμε ως προσωπική απόρριψη. Κι αυτό, τελικά, είναι ένα πολύτιμο βήμα προς την εσωτερική ηρεμία.

Δημήτριος Φυλακτόπουλος MD PhD 10/4/2025