Από τον Κώστα Ζουγρή
Οι Τσιγγάνοι και ο ξεχωριστός τρόπος ζωής τους ασκούσαν πάντα μια ξεχωριστή γοητεία σε όλους τους ανθρώπους. Ενας συνδυασμός παραμυθιού και πραγματικότητας, που μπορεί να οδηγήσει οπουδήποτε, μαζί με τη δυνατότητα επιστροφής, αν αυτό δεν μας ικανοποιεί, είναι κάτι που δεν αρνιέται εύκολα αυτός που αναζητά νέες εμπειρίες.
Από πολύ παλιά οι Τσιγγάνοι φρόντισαν να καλλιεργήσουν την άποψη ότι είχαν τη δυνατότητα να προβλέπουν το μέλλον. Από την άλλη πλευρά, λίγοι ήταν αυτοί που δεν θα ήθελαν να ξέρουν τι μέλλει γενέσθαι. Ετσι η όλη κατάσταση «έδεσε» και πολλές από τις «ιδιότητες» των Τσιγγάνων της ελληνικής επικράτειας, αλλά και άλλων χωρών στον υπόλοιπο πλανήτη, πέρασαν στην καθημερινή μας ζωή και όπως ήταν επόμενο, έγιναν στη συνέχεια και τραγούδια.
Αλήθεια, πόσοι από εμάς δεν ζήλεψαν, έστω για λίγο, τη δυνατότητα της συνεχούς εξερεύνησης - ανανέωσης νέων τόπων που πρεσβεύει ο νομαδικός τρόπος ζωής των Τσιγγάνων;
Καμία άλλη φυλή στον πλανήτη μας δεν έχει τραγουδηθεί τόσο πολύ, από διαφορετικούς λαούς, όσο οι Τσιγγάνοι. Σε όλες τις γλώσσες του κόσμου υπάρχουν τραγούδια που ξεχωρίζουν, όχι μόνο στο χώρο της παραδοσιακής μουσικής, αλλά και σε αρκετά από τα νέα τραγούδια.
Ειδικά στην Ελλάδα παλαιότερα, ένα μεγάλο μέρος του λαϊκού μας τραγουδιού είχε αναφορές στους Τσιγγάνους, τον τρόπο ζωής τους και τη φυσική ομορφιά που έχουν ως άνθρωποι.
Η λέξη τσαντίρι χρησιμοποιείται πια περισσότερο για να περιγράψει την ακαταστασία κάποιου κατοικήσιμου χώρου, αλλά αυτή η πρόχειρη κατοικία των Τσιγγάνων είχε παρουσία σε πολλά τραγούδια.
Γαρύφαλλο στ' αυτί, η επιτυχία του Μάνου Χατζιδάκι σε στίχους του Αλέκου Σακελλάριου από την ταινία του 1955 Λατέρνα, φτώχεια και φιλότιμο, με σαφή περιγραφή της εμφάνισης μιας Τσιγγάνας: Γαρύφαλλο στ' αυτί και στα μαλλιά μαντίλι.
Είναι το στόμα σου δροσιά, είναι φωτιά τα χείλη. Γαρύφαλλο στ' αυτί, στο στόμα το τσιγάρο, πού είναι το τσαντίρι σου, για να 'ρθω να σε πάρω.
Φέρε μια βόλτα τσίφτισσα, Τσιγγάνα τουρκογύφτισσα. Τσιγγάνα τουρκογύφτισσα, φέρε μια βόλτα τσίφτισσα.
Η ίδια συνθετική ομάδα συνεργάστηκε και για τη συνέχεια δύο χρόνια αργότερα, με την ταινία Λατέρνα, φτώχεια και γαρύφαλλο, στην οποία ακούγεται το Φούστα κλαρωτή από τον Βασίλη Αυλωνίτη και τη Μαριάννα Χατζοπούλου:
Τσιγγάνα κάτσε δίπλα μου και τα χαρτιά σου ρίχ' τα και τα βοτάνια πούλα μου, πούλα μου, πούλα μου. Ενα ζητάω να μου πεις πού θα σε βρω τη νύχτα, Τσιγγάνα γυφτοπούλα μου, πούλα μου, πούλα μου.
Γυφτοπούλα στο χαμάμ λεγόταν το τραγούδι που έγραψε το 1934 ο Γιώργος Μπάτης, χωρίς να γνωρίσει τότε ιδιαίτερη επιτυχία, σε αντίθεση με τη νεότερη ερμηνεία από τη Γλυκερία στο άλμπουμ της Στην Ομορφη Νύχτα. Ο Μπάτης το 1933 είχε γράψει και το Ατσιγγάνα. Το 1936 ο Μάρκος Βαμβακάρης τραγούδησε το Ρίξε Τσιγγάνα τα χαρτιά, που ήταν άλλη μία πετυχημένη ιδιότητα των Τσιγγάνων, ο Γιώργος Μητσάκης, τον Τσιγγάνο. Το 1938 ο Τσιτσάνης γράφει για τον Στράτο Παγιουμτζή το Τσιγγάνα γλυκιά και το 1948, μαζί με την ερμηνεύτρια Ιωάννα Γεωργακοπούλου, το Τρελός Τσιγγάνος, που μέρος του θα χρησιμοποιήσει αρκετά χρόνια αργότερα ο Χατζιδάκις για να γράψει τα Αγάπη που 'γινες δίκοπο μαχαίρι και Τ' αστέρι του Βοριά:
Τρελέ Τσιγγάνε, για πού τραβάς μέσα στη νύχτα, μόνος πού πας, ο χωρισμός σου είναι καημός μες στην καρδιά μου παντοτινός
Το 1948 στη δικιά τους Γυφτοπούλα το Ντούο Χάρμα τραγουδούσαν: Δεν είναι κρίμα μάνα μου, ομορφονιά Τσιγγάνα μου, μες στο τσαντίρι να περνάς με το ταγάρι να γυρνάς.
Θα σε βγάλω γυφτοπούλα απ' της σκλαβιάς σου το κλουβί,
θα σε ντύσω αρχοντοπούλα και θα περνάς χρυσή ζωή.
Για Δυο τσιγγάνικα ματάκια τραγουδούσε η Καίτη Γκρέυ, που είναι ερμηνεύτρια και στο Τσιγγάνα μου. Περίπου την ίδια περίοδο (δεκαετία του '50), ο Μανώλης Χιώτης τραγουδούσε Οι Τσιγγάνες, ο ίδιος έγραψε το 1960 για την Πόλυ Πάνου το Μελαχρινή Τσιγγάνα μου, η Στέλλα Χασκίλ το Καραβάνι (1951), ο Πρόδρομος Τσαουσάκης το Χλομή Τσιγγάνα και η Σωτηρία Μπέλλου το Πάρε με γλυκιά Τσιγγάνα.
Λίγα χρόνια αργότερα, η Γιώτα Λύδια μάς έλεγε για την Τσιγγάνα τη Μαρίτσα: Οι Τσιγγάνες τραγουδάνε και χορεύουν και γλεντάνε, μα απ' όλα τα κορίτσια ξεχωρίζει η Μαρίτσα.
Σε άλλο τραγούδι ισχυριζόταν Είμαι γνήσια Τσιγγάνα: Είμαι γνήσια Τσιγγάνα και την πίστη δεν αλλάζω. τα τσιγγάνικα τα ρούχα να πεθαίνω δεν τα βγάζω.
Το Τραγούδι των Τσιγγάνων και ο Τσιγγάνος είναι δύο από τα τραγούδια του Τσιγγάνου Μανώλη Αγγελόπουλου.
Ο Στέλιος Καζαντζίδης, που έχει τραγουδήσει για όλες τις βασανισμένες κοινωνικές τάξεις, συμμετέχει στο θέμα μας με το Τσιγγάνικο τραγούδι, γραμμένο σε στίχους του Χρήστου Κολοκοτρώνη, που συχνά ασχολείται στους στίχους του με τους Τσιγγάνους.
Ο ίδιος στο Εχεις κορμί αράπικο τραγουδούσε: Εχεις κορμί αράπικο και μαύρα μάτια πλάνα. Η μάνα που σε γέννησε θα ήτανε Τσιγγάνα.
Στο ελαφρό τραγούδι έχουμε, μεταξύ άλλων, τον Νίκο Γούναρη και τη Σουσουράδα:
Μου το 'παν οι Τσιγγάνες. Μου το 'παν οι Τσιγγάνες καλέ μου, μου το 'παν στα χαρτιά, πως οι ματιές σου οι πλάνες κρύβουν πολλή ψευτιά. Η Ελίζα Μαρέλη τραγούδησε για την Τσιγγάνα μαυρομάτα και ο Τζίμης Μακούλης διασκεύασε ιταλικό τραγούδι στην Τσιγγάνα καρδιά (Il Cuore Ε Uno Zingaro, 1971 Nicola Di Bari).
Στη Ιταλία επιτυχία ήταν και η Zingara του Bobby Solo, το 1969.
Στο λαϊκό μας τραγούδι η παράδοση συνεχίστηκε και στα επόμενα χρόνια με μεγάλες επιτυχίες, όπως τα: Γύφτισσα τον εβύζαξε, με τη Χάρις Αλεξίου, από τα Τραγούδια της Χαρούλας (1979), σε μουσική Μάνου Λοΐζου και στίχους Μανώλη Ρασούλη, που μαζί με τον Νίκο Ξυδάκη λίγο πριν έγραψαν ένα ολόκληρο άλμπουμ με τίτλο Η εκδίκηση της γυφτιάς, στο οποίο υπάρχει και το Τρελή κι αδέσποτη, με τον Νίκο Παπάζογλου, ερμηνευτή πολλών τραγουδιών του άλμπουμ: Νιώθω ποια είσαι όταν λες το σ' αγαπώ, σαν μια βασίλισσα Τσιγγάνα που περνάει και μπαίνει στις καρδιές σαν να 'τανε μετρό, που φωτισμένο βάζει μπρος και ξεκινάει.
Στον μεγάλο κατάλογο με τα τραγούδια για τους Τσιγγάνους υπάρχουν και τα Τσιγγάνα για χατίρι σου - Τόλης Βοσκόπουλος, Νανούρισμα - Μιλτιάδης Πασχαλίδης, Ο αρκουδιάρης-Βίκυ Μοσχολιού, Το Ταμ Ταμ - Κώστας Χατζής, Τα βράδια που ονειρεύονται οι Τσιγγάνες - Μαρινέλλα, Μεθυσμένη βάρκα - Γιώργος Νταλάρας, Η Κάρμεν-Μαρία Δημητριάδη, Γύφτισσα μέρα - Γιάννης Πουλόπουλος, Η Σπασμένη πολυθρόνα - Παύλος Παυλίδης: Το ωραιότερο ταξίδι που 'χω κάνει ήταν επάνω στη σπασμένη πολυθρόνα που άφησαν πίσω όταν φύγαν οι Τσιγγάνοι, σε μια αλάνα μες στη μέση του χειμώνα.
Εβλεπα έτσι από μπροστά μου να περνάνε κάτι σπασμένοι ουρανοί με χελιδόνια
Κάτι κλαδιά να εξαπλώνονται σαν χρόνια μες στην ομίχλη, το καραβάνι.
Μια σύντομη αναζήτηση για αγγλόφωνα τραγούδια για Τσιγγάνους φέρνει στη μνήμη τα: Gypsies, Tramps and Thieves-Cher, Violino Zingano-Joselito, Gypsy-Fleetwood Mac, Gypsy Queen-Santana, Gypsy Woman-Impressions, The Gypsy-Ink Spots, Gypsy Woman-Crystal Waters, Golden Earrings-Peggy Lee, επηρεασμένο από την ταινία του 1947, στην οποία έπαιζε η Marlene Dietrich, Gypsy Eyes-Jimi Hendrix και η Lady Gaga στο νέο της άλμπουμ τραγουδά το Gypsy.
Οι πρόσφατοι διωγμοί των Ρομά σε ευρωπαϊκές χώρες μάς δείχνουν ότι δεν έχουν αλλάξει και πολλά πράγματα γι' αυτούς από τότε που ο Ηρόδοτος τους ανέφερε ως τον λαό των Σιγύνων.
Βέβαια οι σύγχρονοι τσιγγάνοι δεν έχουν και μεγάλη σχέση με αυτούς που δημιούργησαν μια συγκεκριμένη εικόνα για την φυλή τους, αλλά το ίδιο συμβαίνει λογικά σε όλους τους λαούς
Δεν έχω τόπο, δεν έχω ελπίδα, δεν θα με χάσει καμιά πατρίδα και με τα χέρια μου και την καρδιά μου φτιάχνω τσαντίρια στα όνειρά μου, από τον Μπαλαμό του Διονύση Τσακνή και την τηλεοπτική σειρά της ΕΡΤ Το Μπουρίνι, με τραγουδιστή τον Γιώργο Κάτσαρη (1986).
