Στο πρώτο μου βιβλίο (Γράμματα στην Κλαούντια), τόλμησα να προσεγγίσω έναν μη επιστημονικό ορισμό του τι σημαίνει να είσαι νευρωτικός. Έλεγα ότι ο νευρωτικός, είναι ένας άνθρωπος ανώριμος, που δεν απολαμβάνει ολοκληρωτικά τη ζωή του, δεν ζει στο παρόν, και μονίμως διακόπτει τη βιωματική του διαδικασία.
Πώς μπορεί κάποιος να αναγνωρίσει έναν νευρωτικό;
«Θα έλεγα πως υπάρχουν τρεις τυπικές συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν την περίπτωση: η κακή ψυχική διάθεση, τα παράπονα και ο φόβος.
Όλοι ξέρουμε ότι αν δεν είμαστε «ο εαυτός μας» δεν μπορούμε να νιώσουμε ευτυχισμένοι. Συνειδητοποιούμε ότι η ενέργειά μας σπαταλιέται σε μια προσπάθεια να διατηρήσουμε τους προκαθορισμένους ρόλους μας, αλλά παρ’ όλα ταύτα συνεχίζουμε να κάνουμε τα ίδια. Υποφέρουμε από την έλλειψη συναισθηματικής επαφής, ωστόσο περιοριζόμαστε να βλέπουμε ξανά και ξανά τ’ αγαπημένα μας πρόσωπα ν’ απομακρύνονται. Αισθανόμαστε ότι κάτι μέσα μας δεν μας επιτρέπει να χαρούμε διάφορα πράγματα, κι όμως νιώθουμε ανίκανοι να κάνουμε κάτι για να γιατρευτούμε…»
Ένα ερώτημα που εγώ σήμερα θα ήθελα να εκφράσω με λίγο πιο προκλητικό τρόπο: γιατί δεν τολμάμε να πάψουμε να είμαστε νευρωτικοί; Μ’ άλλα λόγια: τι είναι αυτό που μας εμποδίζει να είμαστε πραγματικά ο εαυτός μας;
Και η απάντηση είναι: βασικά, ο φόβος. Και μαζί μ’ αυτόν, κάποιες συνήθειες που έχουμε αποκτήσει λόγω του ότι έχουμε μείνει καιρό αγκιστρωμένοι σε κάποιον φόβο, δικό μας ή ξένο.
Ο φόβος είναι αιτία ή αποτέλεσμα;
«Είναι αιτία και συνέπεια της νευρωτικής συμπεριφοράς, και μέχρις ενός ορισμένου σημείου αποτελεί και τον ορισμό της, γιατί ο φόβος καθορίζει, περιορίζει, αναστέλλει, μειώνει και παραμορφώνει.
Οι προσπάθειες που καταβάλλω ενάντια στις εσωτερικές μου εξαρτήσεις παίζουν σημαντικό ρόλο στον αγώνα μου να είμαι αυθεντικός, στη μάχη για να είμαι, όσο περισσότερο μπορώ, ο εαυτός μου».
Τι σημαίνει να φοβάμαι, και πάνω απ’ όλα τι μπορώ να κάνω και τι μπορεί να γίνει με τον φόβο;
«Καταρχάς, να πούμε ότι όλοι έχουμε νιώσει, νιώθουμε και θα νιώθουμε φόβο. Τόσο αυτόν που απλώς ονομάζουμε «φόβο», όσο κι εκείνον που τον αποκαλούμε αδιακρίτως με διάφορα συνώνυμα όπως τρόμαγμα, φοβία ή πανικό, αν και όλες αυτές οι λέξεις ορίζουν διαφορετικά πράγματα.
Ένα άτομο υγιές, απολύτως υγιές, θα τρόμαζε μπροστά σε μια κατάσταση κινδύνου. Θα τη θυμόταν και θα διδασκόταν από αυτήν, δεν θα άφηνε όμως τον φόβο να καθορίζει τη μελλοντική του συμπεριφορά».
Τρομάζω και φοβάμαι δεν είναι το ίδιο;
«Σε αντίθεση με τον φόβο, ο τρόμος αναφέρεται σ’ ένα συγκεκριμένο γεγονός που συμβαίνει τη στιγμή που εμφανίζεται η αντίδραση. Είναι η αντίδραση σε μια κατάσταση του παρόντος. Αν, μια ορισμένη στιγμή, ενώ καθόμαστε ήσυχα στο σπίτι διαβάζοντας εφημερίδα, κάποιος δώσει μια κλοτσιά και σπάσει την πόρτα αντί να χτυπήσει για να μπει μέσα, θα γυρίσουμε ξαφνικά τρομαγμένοι.
Ο τρόμος είναι μια φυσική και απολύτως υγιής αντίδραση μπροστά σ’ έναν συγκεκριμένο και αληθοφανή κίνδυνο. Σε κάθε περίπτωση, για να διαχωρίσουμε την ιδέα του τρόμου από την ιδέα του φόβου, θα μπορούσαμε να δημιουργήσουμε έναν κανόνα που θα έλεγε ότι ο τρόμος δημιουργείται με την αντίληψη και ο φόβος με τη φαντασία».
Δεν γίνεται να φανταστώ ότι τρομάζω και μετά να εμφανιστεί ο φόβος;
«Ο φόβος και ο τρόμος δεν είναι κάτι που φανταζόμαστε αλλά κάτι που αισθανόμαστε. Και τα δύο είναι πραγματικά, αληθινά συναισθήματα, και προέρχονται από ένα πραγματικό γεγονός που υπέπεσε στην αντίληψή μας ή από ένα φανταστικό γεγονός.
Αυτό που συμβαίνει με τον τρόμο είναι ότι το αντιληπτικό σύστημα μπορεί να δέχεται σωστές ή λάθος πληροφορίες. Μπορεί δηλαδή, αυτό που αντιλαμβανόμαστε να υπάρχει πραγματικά και να είναι όντως επιθετικό ή απειλητικό, και μπορεί επίσης να αντιλαμβανόμαστε ως επικίνδυνο κάτι που στην πραγματικότητα δεν υπάρχει, ή κάτι που υπάρχει αλλά είναι εντελώς ακίνδυνο. Αυτό το βλέπουμε, για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια των επεισοδίων βαθιάς μεταβολής της ψυχικής κατάστασης, όπως μπορεί να είναι η δηλητηρίαση από ναρκωτικά ή μια οξεία παραληρηματική διαταραχή».
Τι συμβαίνει σε κάποιον που έχει πάθει παραλήρημα ή μια σοβαρή ψυχική διαταραχή όπως η παράνοια ή η σχιζοφρένεια;
«Ο άνθρωπος αυτός μπορεί να ζήσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μέσα στον τρόμο, βιώνοντας πράγματα ανύπαρκτα για τους άλλους, ενώ για τον ίδιο απολύτως υπαρκτά. Αυτό είναι που θα μπορούσαμε γενικά να ονομάσουμε ψευδαισθήσεις. Για παράδειγμα, ένας σχιζοφρενής παρανοϊκός μπορεί να πιστεύει ότι τον κυνηγούν και να βλέπει – να νομίζει ότι βλέπει – τους ανθρώπους που τον ακολουθούν ή τον καταδιώκουν. Διαλυμένος απ’ αυτήν την κατάσταση, λίγο τον ενδιαφέρει αν είναι τρόμος ή φόβος αυτό που αισθάνεται. Ο δυστυχής τρομάζει με αυτό που αντιλαμβάνεται, αν και είναι ο μόνος που το βλέπει..»
Είναι καλό να τρομάζει κανείς;
«Η απροσδιόριστη Βιολογική Αντίδραση Συναγερμού είναι μια υγιής δυνατότητά μας. Διότι η αντίδραση αυτή μας προετοιμάζει ν’ αντιμετωπίσουμε τον κίνδυνο, πραγματικό ή μη.
Αν δεν ήμουν ικανός να τρομάζω, δεν θα μπορούσα να αμυνθώ σε περιπτώσεις επικίνδυνων καταστάσεων. Η αίσθηση της κατεπείγουσας απομάκρυνσής μου από ένα φλεγόμενο σημείο είναι μια υγιής φοβισμένη αντίδραση προστασίας».
Αποσπάσματα από το βιβλίο «Από την αυτοεκτίμηση στον εγωισμό» ένας διάλογος – του Χόρχε Μπουκάι – εκδ. opera
