Περιφρόνηση στους Κανόνες και στους Νόμους: Ρίζες στην Παιδική Ηλικία;

Όταν η περιφρόνηση γεννιέται στο σπίτι, υπάρχουν κάποιοι που δεν αψηφούν απλώς τους κανόνες, τους πλήγωσαν πρώτοι οι άνθρωποι. Πίσω από την παραβίαση των κανόνων, βρίσκεται ένα παιδί που δεν έγινε ποτέ πιστευτό.

Υπάρχουν αυτοί που δεν αψηφούν τους κανόνες γιατί είναι "κακοί". Τους έμαθαν να μην εμπιστεύονται κανέναν. Πίσω από την περιφρόνηση προς τον νόμο, συχνά υπάρχει ένα παιδί που δεν ένιωσε ποτέ ασφάλεια. Όταν εμείς που εξοργιζόμαστε το καταλάβουμε τότε θα βλέπουμε αλλιώς αυτούς τους ανθρώπους και δεν θα μας πληγώνει τόσο το «γιατί».

Η σχέση ενός ατόμου με τους κανόνες και την εξουσία δεν διαμορφώνεται τυχαία. Το οικογενειακό περιβάλλον της παιδικής ηλικίας παίζει καθοριστικό ρόλο. Κάποιοι άνθρωποι φαίνονται να περιφρονούν τους κανόνες, τους νόμους, τις κοινωνικές συμβάσεις. Αλλά πριν βιαστούμε να τους κρίνουμε, ας αναρωτηθούμε: ποιος τους έμαθε ποτέ τι σημαίνει σεβασμός, ασφάλεια, δίκαιη εξουσία; Μερικές συμπεριφορές έχουν βαθιές ρίζες — και αξίζουν κατανόηση, όχι μόνο καταδίκη.

Η περιφρόνηση στους κανόνες δεν είναι απλά ανυπακοή. Είναι συχνά το αποτύπωμα μιας δύσκολης παιδικής ηλικίας. Η ψυχολογική υποστήριξη, η ενσυναίσθηση και η πρόληψη μέσα στην οικογένεια μπορούν να αλλάξουν ριζικά την πορεία ζωής ενός παιδιού που διαφορετικά θα ένιωθε ξένο προς την έννοια της κοινωνικής συμβίωσης.

Τα πρώτα χρόνια της ζωής είναι καθοριστικά για το πώς το παιδί θα αντιληφθεί την εξουσία, την αυθεντία και τους κανόνες. Έχει σημασία αν η εξουσία στο οικογενειακό πλαίσιο ήταν καταπιεστική, αδιάφορη ή ασυνεπής. Πώς διαμορφώνεται η σχέση με τους κανόνες;

Τα πρώτα χρόνια της ζωής είναι καθοριστικά για την ανάπτυξη του εσωτερικού ηθικού πυρήνα (π.χ., της συνείδησης, της ενσυναίσθησης, της υπευθυνότητας). Αυτά δομούνται μέσα από:

• Σταθερούς και ασφαλείς δεσμούς με γονείς ή φροντιστές.
• Καθοδήγηση με συνέπεια και αγάπη.
• Διάλογο και όρια που συνυπάρχουν.

Όταν, όμως, το οικογενειακό περιβάλλον είναι:

• Παραμελητικό ή κακοποιητικό

• Αυταρχικό και καταπιεστικό
• Ασυνεπές ή χαοτικό τότε το παιδί ενδέχεται να αναπτύξει αντίσταση, έλλειψη εμπιστοσύνης προς την εξουσία και συχνά αντικοινωνικές στάσεις στην ενήλικη ζωή.
• Το παιδί μπορεί να μάθει ότι οι κανόνες είναι αυθαίρετοι ή άδικοι.
• Αναπτύσσεται εσωτερική αντίσταση ή ακόμα και περιφρόνηση απέναντι στην εξουσία γενικά.

Παιδιά που μεγαλώνουν σε περιβάλλοντα χωρίς σταθερούς δεσμούς ή με συναισθηματική εγκατάλειψη, μπορεί να δυσκολευτούν να αναπτύξουν ενσυναίσθηση ή σεβασμό για τους άλλους και τους κοινωνικούς κανόνες.

Αν οι γονείς παραβιάζουν συστηματικά κανόνες ή δείχνουν περιφρόνηση προς τους θεσμούς, τα παιδιά είναι πιθανό να εσωτερικεύσουν αυτή τη στάση ως φυσιολογική.

Σε κάποιες περιπτώσεις, αυστηρή ή αυταρχική ανατροφή χωρίς χώρο για διάλογο και κατανόηση μπορεί να οδηγήσει το παιδί να αναπτύξει συμπεριφορές αντίδρασης, είτε ανοιχτής είτε παθητικο-επιθετικής μορφής, ως μηχανισμό προστασίας της προσωπικότητάς του.

Η σχέση αυτή δεν είναι αιτιακή με την απόλυτη έννοια. Υπάρχουν άτομα με δύσκολη παιδική ηλικία που εξελίσσονται σε υπεύθυνους και νομοταγείς ενήλικες, όπως και άτομα χωρίς προφανείς οικογενειακές δυσκολίες που παρουσιάζουν αντικοινωνική συμπεριφορά. Ωστόσο, στατιστικά, τα παιδικά τραύματα και οι συγκρούσεις στο οικογενειακό πλαίσιο αποτελούν σημαντικό παράγοντα κινδύνου για αντικοινωνικές τάσεις.

Η ασέβεια προς τους κοινωνικούς κανόνες, η συστηματική παραβίαση των νόμων ή η περιφρόνηση προς κάθε μορφή εξουσίας δεν είναι πάντα απλώς θέμα «χαρακτήρα». Συχνά, πίσω από τέτοιες συμπεριφορές κρύβονται βαθύτερα ψυχοκοινωνικά αίτια, με ρίζες στην παιδική ηλικία και στις οικογενειακές σχέσεις.

Σύμφωνα με μελέτες στην εξελικτική ψυχοπαθολογία:

• Παιδιά με διαταραχή προσκόλλησης έχουν μεγαλύτερο κίνδυνο εμφάνισης αντικοινωνικής ή παραβατικής συμπεριφοράς.
• Το Adverse Childhood Experiences Study (ACES) έχει δείξει πως όσο περισσότερα παιδικά τραύματα έχει βιώσει κάποιος, τόσο αυξάνεται ο κίνδυνος για επιθετικότητα, χρήση ουσιών, παραβατικότητα και δυσκολίες στις σχέσεις με την κοινωνία.
• Η απουσία ενσυναίσθησης και εσωτερίκευσης κοινωνικών κανόνων συνδέεται με πρώιμες απορρίψεις ή παραμέληση.

Η δύναμη της κατανόησης. Αντί να αντιμετωπίζουμε την παραβατικότητα ως ατομική αποτυχία ή "κακή φύση", ας προσπαθήσουμε να δούμε τη μεγαλύτερη εικόνα.

Οι άνθρωποι που δεν έμαθαν ποτέ τι σημαίνει σεβασμός, συναισθηματική ασφάλεια ή συνέπεια, μεγαλώνουν με μια έμφυτη δυσπιστία προς τους κανόνες — όχι επειδή θέλουν να καταστρέψουν την κοινωνική συνοχή, αλλά επειδή δεν βίωσαν ποτέ μια δίκαιη και στοργική εξουσία.

Δημήτριος Φυλακτόπουλος MD PhD 10/4/2025