Όταν το σώμα δεν είναι πια ασφαλές: Κακοποίηση στην παιδική και εφηβική ηλικία

Η είδηση πως η Βιρτζίνια Τζουφρέ που κυκλοφορεί στα ειδισεογραφικά site αφορά σε μια από τις πιο γνωστές επιζήσασες του κυκλώματος του Jeffrey Epstein και κύρια κατήγορος του πρίγκιπα της Αγγλίας Άντριου, φέρεται να έβαλε τέλος στη ζωή της, μας υπενθυμίζει ότι η σεξουαλική κακοποίηση δεν είναι μόνο ένα παρελθόν που στοιχειώνει – είναι ένα παρόν που πονά, ένα μέλλον που δυσκολεύεται να υπάρξει. Και αν η υπόθεση αυτή προκάλεσε διεθνή αναστάτωση για λόγους που συχνά άγγιζαν τη σφαίρα του σκανδάλου, για εμάς αυτό δεν είναι το κύριο γιατί αφορά τα δικαστήρια, εμάς μας ενδιαφέρει η ουσία: ένα παιδί που κακοποιείται σεξουαλικά δεν είναι ποτέ το ίδιο ξανά. Και συχνά δεν θα του δόθεί ποτέ η ευκαιρία να γίνει αυτό που θα μπορούσε.

Τα παιδιά και οι έφηβοι που πέφτουν θύματα σεξουαλικής κακοποίησης δεν ακολουθούν ένα ενιαίο ψυχολογικό προφίλ. Υπάρχουν όμως ευάλωτα χαρακτηριστικά και συνθήκες που αυξάνουν την επικινδυνότητα. Παιδιά με συναισθηματική στέρηση, χαμηλή αυτοεκτίμηση, που αναζητούν αποδοχή ή προσοχή, ή που προέρχονται από οικογένειες με παραμέληση, κακοποίηση ή ψυχικά προβλήματα, είναι συχνά πιο ευάλωτα. Το ίδιο ισχύει για παιδιά με αναπτυξιακές διαταραχές ή δυσκολίες λόγου και επικοινωνίας.

Συχνά, τα παιδιά αυτά δεν καταλαβαίνουν τι τους συμβαίνει, δεν έχουν τα λόγια να το εκφράσουν, και συχνά νιώθουν ένοχα – σαν να φταίνε τα ίδια. Ο θύτης, συνήθως ένα οικείο πρόσωπο, χτίζει σταδιακά μια σχέση εξάρτησης, φόβου ή “μυστικότητας”, κάνοντάς τα να αισθάνονται υπεύθυνα για την κακοποίηση που υφίστανται. Πολλά από αυτά τα παιδιά παρουσιάζουν αργότερα σημάδια εσωστρέφειας, διαταραχές συμπεριφοράς, προβλήματα στο σχολείο, ή έντονες αλλαγές διάθεσης.

Για ένα παιδί ή έναν έφηβο, η σεξουαλική κακοποίηση δεν είναι απλώς μια παραβίαση του σώματος. Είναι μια βαθιά ρήξη στην αίσθηση της ασφάλειας, της εμπιστοσύνης και της ακεραιότητας του εαυτού. Το σώμα δεν είναι πια ασφαλές, ο ενήλικας δεν είναι πια προστάτης, και ο κόσμος παύει να είναι προβλέψιμος.

Συχνά, το θύμα βιώνει σύγχυση: “Αυτό που έγινε… ήταν κακό; Έφταιγα εγώ;” Η κακοποίηση συνοδεύεται από φόβο, απειλές, αλλά και, τραγικά, από στιγμές ψεύτικης “τρυφερότητας” που οδηγούν σε διπλό δεσμό: το παιδί μπορεί να νιώθει ενοχές επειδή ένιωσε “αγάπη” ή προσοχή μέσα σε ένα τελείως διεστραμμένο πλαίσιο. Αυτή η ψευδής “φροντίδα” είναι που καθιστά το τραύμα ακόμα πιο βαθύ και περίπλοκο.

Ιδιαίτερα στις περιπτώσεις όπου η κακοποίηση δεν συνοδεύτηκε από σωματική βία, ένα από τα πιο βασανιστικά ερωτήματα που στοιχειώνουν την ψυχή του θύματος είναι: “Μήπως μου άρεσε;” Αυτό το ερώτημα, αν και απολύτως άδικο, γεννιέται όταν ο έφηβος κυρίως νιώσει σωματική διέγερση ή συγχέει την προσοχή με στοργή, ΔΕΝ ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΓΙΑ ΣΥΝΑΙΝΕΣΗ! ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΣΥΝΑΙΝΕΣΕΙ. Πρόκειται για ακόμη μία παγίδα που το τραύμα στήνει: να κάνει το θύμα συνυπεύθυνο για κάτι που του συνέβη χωρίς να το επιλέξει.

Αυτός ο εσωτερικός διχασμός – ντροπή, ενοχή, σύγχυση – είναι που κάνει την κακοποίηση ένα τραύμα όχι μόνο σωματικό, αλλά βαθιά υπαρξιακό.

Ο ρόλος των γονέων σε περιπτώσεις σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών είναι κρίσιμος, όχι μόνο ως προς την πρόληψη, αλλά και ως προς τη διαχείριση και θεραπεία του τραύματος. Η κακοποίηση δεν συμβαίνει πάντοτε σε «προβληματικές» οικογένειες. Συχνά, συμβαίνει μέσα σε φαινομενικά «κανονικά» σπίτια, όπου οι γονείς μπορεί να είναι παρόντες, αλλά όχι ουσιαστικά συνδεδεμένοι.

Η απουσία δεν είναι πάντα σωματική. Μπορεί να είναι συναισθηματική: γονείς απορροφημένοι από τις δικές τους δυσκολίες, που δεν βλέπουν ή δεν θέλουν να δουν. Άλλες φορές υπάρχει εμπιστοσύνη σε πρόσωπα που θεωρούνται άξια – ένας φίλος της οικογένειας, ένας συγγενής, ένας δάσκαλος. Εκεί η προδοσία είναι διπλή: από τον θύτη, και από την αφέλεια ή την αδυναμία των γονέων να προστατεύσουν.

Υπάρχουν και περιπτώσεις που οι γονείς υποψιάζονται αλλά σιωπούν. Από φόβο, από άρνηση, από ενοχή, από κοινωνική πίεση. Σε ακόμη πιο σκοτεινές περιπτώσεις, υπάρχει συνενοχή – όταν ο γονέας γνωρίζει, επιτρέπει ή ακόμα και διευκολύνει την κακοποίηση, είτε για οικονομικά οφέλη είτε από προσωπικές διαταραχές.

Για το παιδί, η έλλειψη προστασίας είναι εξίσου τραυματική με την ίδια την κακοποίηση. Η σιωπή των γονέων, η άρνησή τους να δουν, ή η αδυναμία τους να το πιστέψουν, οδηγεί το παιδί σε μια αίσθηση απόλυτης εγκατάλειψης. Όταν το πρόσωπο που όφειλε να προστατεύσει, αδιαφόρησε ή δεν μπόρεσε, η εμπιστοσύνη στον κόσμο ραγίζει ανεπανόρθωτα.

Οι τύψεις των γονέων, όταν έρχονται αργότερα, δεν αρκούν για να επουλώσουν το τραύμα. Όμως, η αναγνώριση, η ειλικρινής συγγνώμη, και η συναισθηματική διαθεσιμότητα μπορούν να γίνουν ένα πρώτο βήμα στη μακρά διαδρομή της ίασης.

Η σεξουαλική κακοποίηση στην παιδική ή εφηβική ηλικία αφήνει ένα αποτύπωμα που σπάνια παραμένει μόνο στο σώμα. Διαβρώνει αργά και επίμονα τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος σχετίζεται με τον εαυτό του, τους άλλους και τη σωματικότητά του. Η συναισθηματική ανάπτυξη διαταράσσεται, συχνά προς δύο κατευθύνσεις: είτε με απόσυρση και αποστασιοποίηση, είτε με υπερβολική ανάγκη για αποδοχή και σύνδεση – ακόμη κι αν αυτό οδηγεί σε τοξικές ή κακοποιητικές σχέσεις.

Η σεξουαλική ανάπτυξη είναι ίσως ο τομέας που πλήττεται περισσότερο. Πολλά θύματα αντιμετωπίζουν το σώμα τους ως πεδίο ντροπής, βίας ή ενοχής. Άλλοι δεν μπορούν να εμπιστευτούν, να νιώσουν ευχαρίστηση ή να χαλαρώσουν σε μια ερωτική σχέση. Κάποιοι άνθρωποι επιλέγουν την αποχή, ενώ άλλοι μπορεί να εμπλακούν σε συνεχείς σεξουαλικές επαφές χωρίς συναισθηματική σύνδεση, αναζητώντας έλεγχο, επιβεβαίωση ή τιμωρία του εαυτού τους.

Δεν είναι ασυνήθιστο τα θύματα να αναπτύξουν αντικρουόμενα συναισθήματα απέναντι στη σεξουαλικότητα: από έντονο φόβο μέχρι καταναγκαστική επανάληψη καταστάσεων που θυμίζουν την αρχική τραυματική εμπειρία. Η σύγχυση ανάμεσα στο σεξ και στην κακοποίηση μπορεί να παραμείνει για χρόνια. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που βιώνουν τον έρωτα ως απειλή ή ως πεδίο όπου η αγάπη και ο εξευτελισμός μπερδεύονται επικίνδυνα.

Η αποκατάσταση της σχέσης με το σώμα και τη σεξουαλικότητα απαιτεί χρόνο, εμπιστοσύνη, και θεραπευτική καθοδήγηση. Πολλοί άνθρωποι που έχουν κακοποιηθεί αισθάνονται πως κουβαλούν έναν «ξένο εαυτό» μέσα τους, έναν εαυτό που δεν τους ανήκει. Η επαναδιεκδίκηση του σώματος και της επιθυμίας τους δεν είναι απλώς μια θεραπευτική πράξη — είναι πράξη βαθιάς επιβίωσης.

Η παιδική ή εφηβική σεξουαλική κακοποίηση δεν μένει πίσω όταν κάποιος ενηλικιώνεται. Αντίθετα, πολλές φορές βρίσκει τρόπους να εκφραστεί μέσα από ψυχικές διαταραχές, που μπορεί να διαρκέσουν για δεκαετίες ή να εμφανιστούν απροσδόκητα μετά από κάποιο ερέθισμα ή γεγονός. Η ψυχή έχει τη δική της μνήμη, και το τραύμα, αν δεν αντιμετωπιστεί, εγγράφεται βαθιά και εκφράζεται σιωπηλά, αλλά επίμονα.

Οι πιο συχνές διαταραχές είναι η κατάθλιψη, η διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD), οι αγχώδεις διαταραχές, οι διαταραχές προσωπικότητας, οι εξαρτήσεις, καθώς και ο αυτοκτονικός ιδεασμός. Σημαντικό είναι πως συχνά οι άνθρωποι αυτοί δεν μιλούν ανοιχτά για το τραύμα τους. Εμφανίζονται στους ειδικούς με ασαφή ή πολύπλοκα συμπτώματα, με δυσκολία εμπιστοσύνης και με βαθιά δυσπιστία προς κάθε μορφή εξουσίας – ακόμη κι αν αυτή είναι θεραπευτική.

Η λέξη “απαλλαγή” είναι βαριά. Πολλοί επιζήσαντες δηλώνουν πως “δεν ξεπερνάς ποτέ την κακοποίηση, αλλά μαθαίνεις να ζεις μαζί της”. Αυτό που είναι εφικτό – και επιβεβαιώνεται επιστημονικά – είναι η μετατροπή του τραύματος από πληγή που αιμορραγεί σε ουλή που μιλά, χωρίς πια να πονά με τον ίδιο τρόπο.

Η ψυχοθεραπεία, ιδιαίτερα σε πλαίσια τραυματοκεντρικά (π.χ. EMDR, θεραπεία μέσω αφήγησης, σωματοθεραπεία), η υποστηρικτική ψυχιατρική φροντίδα, και οι ασφαλείς διαπροσωπικές σχέσεις μπορούν να βοηθήσουν τον άνθρωπο να ανακτήσει την αίσθηση ελέγχου, την πίστη στον εαυτό και στη ζωή. Δεν πρόκειται για απλό δρόμο. Είναι μια μακρά, επώδυνη αλλά και γενναία πορεία αυτοανάκτησης.

Όπως σημειώνει η Judith Herman, πρωτοπόρος στην έρευνα πάνω στο τραύμα: “Η αποκατάσταση ξεκινά όταν το τραύμα πάψει να είναι μυστικό.”

Βιβλιογραφικές αναφορές

• Herman, J. L. (1992). Trauma and Recovery. Basic Books.
• Briere, J., & Scott, C. (2014). Principles of Trauma Therapy. Sage Publications.
• van der Kolk, B. (2014). The Body Keeps the Score. Viking.
• Courtois, C. A., & Ford, J. D. (2009). Treating Complex Traumatic Stress Disorders. Guilford Press.
• Kendall-Tackett, K. A. (2002). The Health Effects of Childhood Abuse: Four Pathways by Which Abuse Can Influence Health. Child Abuse & Neglect.

Δημήτριος Φυλακτόπουλος MD PhD 26/4/2025 έγινε χρήση εργαλείων ΑΙ