Του Νίκου Γραμματικόπουλου
Ο Ζαν-Πιερ Μελβίλ (Jean-Pierre Melville) αποτελεί μια από τις πιο επιδραστικές μορφές του γαλλικού κινηματογράφου και ένας τεχνίτης του οποίου το έργο θαυμάστηκε από τους νεότερους σκηνοθέτες της γαλλικής Nouvelle Vague καθώς και από τη δική του γενιά. Παρά το γεγονός ότι δεν ταυτίστηκε πλήρως με αυτό το κίνημα,συγκαταλέγεται στους πρωτοπόρους του «νέου κύματος», προσθέτοντας καινοτομίες που θα υιοθετήσουν αργότερα τα τρομερά παιδιά της Nouvelle Vague, όπως τα γυρίσματα σε πραγματικούς χώρους και τα jump cuts στο μοντάζ. Το όνομά του είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το αστυνομικό φιλμ νουάρ, καθώς οι ταινίες του έχουν αφήσει ανεξίτηλο στίγμα στην εξέλιξη του είδους, ενώ ο συνδυασμός ρεαλισμού και στυλιζαρισμένης κινηματογραφικής γλώσσας, τον καθιστούν πραγματικά μοναδικό. Στην ουσία ο Μελβίλ πήρε το αμερικάνικο φίλμ-νουάρ, το αποδόμησε και το αναδιαμόρφωσε δίνοντας του στυλ, κομψότητα και χαρακτήρες με βαθιά συναισθηματική δύναμη, προσφέροντας έτσι ένα μοναδικό ταξίδι στην ανθρώπινη ψυχή και μια πιο μοντέρνα και υπαρξιακή προσέγγιση στο φιλμ νουάρ. Και αυτό ακριβώς είναι που κάνει το έργο του τόσο ενδιαφέρον: παίρνει κάτι ξεκάθαρα αμερικανικό και το αναπλάθει για τους δικούς του σκοπούς.
Ο Μελβίλ γεννήθηκε στις 20 Οκτωβρίου 1917 ως Ζαν-Πιερ Γκριμπάχ (Jean-Pierre Grumbach) σε μια εβραϊκή οικογένεια στο Παρίσι. Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ο Μελβίλ εντάχθηκε στην Αντίσταση, όπου και επέλεξε το καλλιτεχνικό όνομα "Μελβίλ" ως φόρο τιμής στον Αμερικανό συγγραφέα Χέρμαν Μελβίλ, του οποίου το έργο θαύμαζε. Γενικά ήταν μεγάλος θαυμαστής της Αμερικάνικης κουλτούρας, κυκλοφορούσε στους δρόμους του Παρισιού με μία κάμπριο Κάντιλακ, φορούσε καουμπόικο καπέλο Στέτσον και μαύρα γυαλιά τύπου Rayban.
Ήταν γνωστός για την απομόνωση και τον μυστικισμό που περιέβαλλε την ύπαρξή του ενώ αυτοαποκαλούνταν αναρχικός, δεξιός σκηνοθέτης. Ειλικρινής και τίμιος σαν άνθρωπος αλλά και σαν καλλιτέχνης,είχε πει κάποτε ¨Είμαι δεξιός γιατι είμαι ατομιστής μέχρι το κόκκαλο.Ξέρω όμως ότι μόνο οι κομμουνιστές μπορούν να μας σώσουν¨. Ήταν δύσκολος, εμμονικός και τελειομανής, αλλά πολλοί τον έβλεπαν ως κάποιον που τους ενέπνευσε και τους ενθάρρυνε να κάνουν ταινίες με διαφορετικό τρόπο.Οι ταινίες του χαρακτηρίζονται από την απλότητα στην αφήγηση, τον ψυχρό μινιμαλισμό και την έντονη χρήση του φωτός και της σκιάς. Το έργο του έχει συχνά περιγραφεί ως "κινηματογράφος της ηθικής", καθώς οι χαρακτήρες του βρίσκονται αντιμέτωποι με δύσκολες ηθικές επιλογές, ενώ το στοιχείο της προδοσίας αποτελεί κεντρικό θέμα σε πολλές από τις ταινίες του.
Ο Μελβίλ δεν ήταν μόνο σκηνοθέτης, αλλά και σεναριογράφος, παραγωγός και μοντέρ, κάτι που του επέτρεπε να διατηρεί τον πλήρη έλεγχο των δημιουργιών του.Ήταν, από πολλές απόψεις, πρωτοπόρος της ανεξάρτητης κινηματογραφικής παραγωγής,το σπίτι που ζούσε στη Rue Jenner ήταν και το στούντιό του. Η επιδραστικότητα του στον παγκόσμιο κινηματογράφο είναι ανυπολόγιστη. Οι ταινίες του επηρέασαν όχι μόνο τους Γάλλους σκηνοθέτες της Nouvelle Vague, όπως οι Φρανσουά Τρυφώ,Ζαν-Λυκ Γκοντάρ και Κλόντ Σαμπρόλ αλλά και πολλούς δημιουργούς, όπως Βέρνερ Χέρτζοκ,Κουέντιν Ταραντίνο, Νιλ Τζόρνταν, Πολ Τομας Αντερσον,Τακεσι Κιτανο,Μάρτιν Σκορσέζε,Μαικλ Μαν,Ακι Καουρισμακι και η λίστα συνεχίζει. Ο Μελβίλ κατόρθωσε να συνδυάσει το γαλλικό ρεαλισμό με την αμερικανική αισθητική των φιλμ νουάρ, δημιουργώντας ένα ιδιαίτερο στυλ που ήταν τόσο κομψό όσο και σκοτεινό.Οι ταινίες του,πάντα καλαίσθητες και σαγηνευτικές, αποτελούν σταθμό στην εξέλιξη του κινηματογράφου γιατί δεν ήταν απλώς μια άσκηση στυλ, αλλά μια βαθιά φιλοσοφική και υπαρξιακή εξερεύνηση της ζωής, της τιμής και της προδοσίας, στοιχεία που παραμένουν επίκαιρα και παγκόσμια.
Το νόημά τους δεν είναι προφανές – ούτε θα έπρεπε να είναι. Από δημιουργικής πλευράς, επανεφηύρε τους κανόνες της κινηματογραφικής σύμβασης με αργές σκηνές εισόδου, μινιμαλιστικούς διαλόγους και καινοτόμες τεχνικές μοντάζ.Ήταν ο άνθρωπος που μεταμόρφωσε τον γαλλικό κινηματογράφο με τον δικό του, ατομικιστικό, τρόπο.Ό,τι έκανε ο Σέρτζιο Λεόνε με το γουέστερν, το έκανε ο Μέλβιλ με το νουάρ.Και οι δύο πήγαν τα είδη τους ένα βήμα πιο πέρα.
Ο Μελβίλ ξεκίνησε την κινηματογραφική του καριέρα το 1945 με την ταινία "24 ώρες από τη ζωή ενός κλόουν" (24 heures de la vie d'un clown), ένα μικρού μήκους φιλμ που αν και δεν είναι από τα γνωστά του έργα, δείχνει τις πρώτες του καλλιτεχνικές ανησυχίες. Η πρώτη του μεγάλου μήκους ταινία ήταν το "Η Σιωπή της Θάλασσας" (Le Silence de la Mer, 1949), βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο του Vercors (παρατσούκλι του Γαλλου συγγραφέα και εικονογράφου Jean Bruller).
Η ταινία γυρίστηκε παράνομα, καθώς ο Μελβίλ δεν ήταν ακόμα μέλος του συνδικάτου σκηνοθετών αλλά ούτε είχε αγοράσει τα δικαιώματα του βιβλίου απο τον συγγραφέα,Η επιτυχία όμως της ταινίας αποτέλεσε ένα σημαντικό βήμα για την καριέρα του. Η ταινία απεικονίζει τη ζωή στην Αντίσταση κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, θέμα ιδιαίτερα προσωπικό για τον Μελβίλ, καθώς βασίζεται στις δικές του εμπειρίες στην Αντίσταση. Σήμερα θεωρείται ένα από τα πιο ακριβή και συγκινητικά έργα που έχουν γυριστεί για το θέμα, και επαινείται για την ικανότητά της να αποτυπώσει την ένταση, την προδοσία και τον ηρωισμό της εποχής.
Ακολουθούν δύο δράματα, το Les Enfants Terribles (Τα Τρομερά Παιδιά) που έγραψε μαζί με τον Jean Cocteau και το Quand Tu Liras Cette Lettre... (Όταν Διαβάσεις Το Γράμμα) με τις Juliette Gréco και την Σαλονικιά ηθοποιό Yvonne Sanson και το 1956 φτιάχνει την πρώτη του γκαγκστερική ταινία, το Bob The Gambler που ήταν και η ταινία που τον έκανε παγκόσμια γνωστό. Το 2002 ο Neil Jordan θα κάνει το ριμέικ της ταινίας με τους Nick Nolte και Ralph Fiennes και με τον τίτλο The Good Thief.
Θα συνεργαστει με τον Jean-Paul Belmondo σε τρεις ταινίες,το ρομαντικό δραμα Léon Morin,Priest (Ο Εφημέριος), το αριστουργηματικό Le Doulos (Ο Χαφιές) και το έγχρωμο και σινεμασκόπ L'Aine Des Ferchaux ή Magnet Of Doom (Ο Μεγάλος Τυχοδιώκτης). Στην ταινία αυτή ο εικοσάχρονος Robert De Niro πήγε ως έξτρα για την σκηνή του καυγά στο μπαρ αλλά ο Μελβίλ τον απέρριψε. Επόμενος του πρωταγωνιστής ήταν ο Lino Ventura με τον οποίο έκανε δύο ταινίες. Αρχικά το Le Deuxième Souffle (Η Δεύτερη Πνοή) στο οποίο μαλώσανε άσχημα και το καταπληκτικό,σκληρό και αυτοβιογραφικό L'Armée Des Ombres (Η Μεγάλη Στρατιά Των Αφανών Ηρώων) στο οποίο μιλούσανε μέσω των βοηθών τους.
Μια από τις πιο γνωστές και πολυσυζητημένες ταινίες του είναι Ο Δολοφόνος Με Το Αγγελικό Πρόσωπο (Le Samouraï, 1967). Η ταινία αυτή αποτελεί ένα από τα αριστουργήματα του κινηματογράφου και είναι εξαιρετικά επιδραστική για το είδος των γκανγκστερικών ταινιών. Ο πρωταγωνιστής, ο Ζεφ Κοστέλο (ερμηνευμένος από τον Αλέν Ντελόν), είναι ένας μοναχικός και λιγομίλητος δολοφόνος που ακολουθεί έναν κώδικα τιμής παρόμοιο με εκείνον των Ιαπώνων σαμουράι.
Ένας ψυχρός, ακριβής και εξαιρετικά απομονωμένος δολοφόνος, που λειτουργεί σύμφωνα με μια αυστηρή προσωπική κωδικοποίηση. Η ζωή του είναι μια αδιάκοπη σειρά από τελετουργίες και κανόνες, ενώ η επικοινωνία του με τους άλλους είναι περιορισμένη και σχεδόν μηδενική.Το ψυχρό και μινιμαλιστικό στυλ της ταινίας, σε συνδυασμό με την άριστη χρήση του χρώματος και της σκιάς, καθιστά τον "Σαμουράι" πρότυπο για πολλές επόμενες ταινίες. Με τον Delon θα συνεργαστεί σε άλλες δύο ταινίες. Στην τελευταία του ταινία Un Flic (Ο Μπάτσος) το 1972 αλλά και στην εξαιρετική και κατά πολλούς καλύτερη του ταινία Le Cercle Rouge (Ο Κόκκινος Κύκλος) δίπλα στους Bourvil, Gian Maria Volontè και Yves Montand.
Η ταινία είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα του ύφους του Μελβίλ, που συνδυάζει την λιτότητα, την ατμοσφαιρική σκηνοθεσία και τη μελετημένη ανάπτυξη των χαρακτήρων. Ελάχιστοι διάλογοι, ιδιαίτερη έμφαση στις σιωπές και τις λεπτομέρειες και μία σχεδόν σιωπηλή σκηνή ληστείας, η οποία διαρκεί περίπου 30 λεπτά, χωρίς μουσική ή διάλογο, αλλά γεμάτη ένταση και ακρίβεια.Η ιστορία τριών αντρών,του Κορέ (Alain Delon), ενός πρώην κατάδικου που μόλις αποφυλακίστηκε, του Βόγκελ (Gian Maria Volonté), ενός δραπέτη που καταδιώκεται από την αστυνομία, και του Ζανσόν (Yves Montand), ενός πρώην αστυνομικού σκοπευτή με πρόβλημα αλκοολισμού, που δεν μπορούν να ξεφύγουν από το πεπρωμένο τους.
Στις ταινίες του Μελβίλ, δεν υπάρχει καλό και κακό.Οι ήρωες του είναι πέρα του καλού και κακού. Μοναχικοί σε έναν σκληρό και αδιάφορο κόσμο , εσωστρεφείς, συνήθως περιθωριακοί με υπαρξιακές αναζητήσεις, αγέρωχοι και σταθεροί χαρακτήρες χωρίς την παραμικρή αλλαγή στην στάση τους και στην ηθική τους. Η δυναμική τους είναι τέτοια που συνήθως καταφέρνουν να αλλάξουν τις ισορροπίες του κόσμου γύρω τους παρά να αλλάξει κάτι στον χαρακτήρα τους. Αυτοί οι ήρωες συχνά δρουν με ένα μοναχικό και σχεδόν μυστηριώδες στυλ, συνδυάζοντας την εσωτερική τους πάλη με την αδιαφορία και την αποδοχή του πεπρωμένου τους. Η αίσθηση του καθήκοντος και της τιμής, η μοναξιά και η σιωπή είναι κεντρικά θέματα στις ταινίες του Μελβίλ, δημιουργώντας χαρακτήρες που είναι δύσκολο να τους κατανοήσεις πλήρως, αλλά ταυτόχρονα ακαταμάχητα γοητευτικοί.Στις ταινίες του το στυλ είναι πάνω απ'όλα. Ακόμα και από την ουσία.Οι ήρωες είναι πάντα καλοντημένοι με τα σακάκια,τις καμπαρντίνες και τα καπέλα τους,όλα στην τρίχα.Κομψοί και πάνω απ'όλα cool. Το cool στα καλύτερά του.
Όταν ο Jean-Luc Godard δυσκολευόταν να μοντάρει την ταινία του Breathless , ο Μέλβιλ ήταν αυτός που του πρότεινε να κόψει απευθείας στα καλύτερα μέρη ενός πλάνου. Ο Godard εμπνεύστηκε από τα λόγια του και η καινοτόμος χρήση των jump cuts στην συγκεκριμένη ταινία αλλά και στις επόμενες του,ήταν μια τεχνική που έγινε σήμα κατατεθέν του αλλά και μέρος της φήμης του.Ο Γκοντάρ τον χρησιμοποίησε ως δευτερεύοντα χαρακτήρα στην ταινία του Breathless και τον έβαλε να απαντάει στην ερώτηση ¨ποια είναι η μεγαλύτερη φιλοδοξία σας¨ ως εξής -Να γίνω αθάνατος και ύστερα να πεθάνω-.
Ο Ζαν-Πιερ Μελβίλ,ο μεγάλος αυτός δημιουργός, πέθανε τον Αύγουστο του 1973,σε ηλικία 55 χρονών και όσο ετοίμαζε το σενάριο για την 14η μεγάλου μήκους ταινία του,αλλά η επιρροή του παραμένει ζωντανή στον παγκόσμιο κινηματογράφο. Οι ταινίες του συνεχίζουν να μελετώνται και να θαυμάζονται για την καινοτομία τους, την αισθητική τους και την ικανότητά τους να αποτυπώνουν την ανθρώπινη ψυχή με έναν μοναδικό τρόπο.
