Το μήνυμα του Φάουστ - Ένα σπουδαίο μήνυμα που χρειάζεται να του δώσουμε μέγιστη σημασία στις μέρες μας.

Από μία αντικειμενική άποψη (όσο μπορεί να υπάρχει αντικειμενικότητα στην τέχνη) κάποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι, διαβάζοντας τους κλασικούς συγγραφείς, ξέρεις ότι διαβάζεις κάτι αδιαμφισβήτητα καλό, κάτι το οποίο έχει κρίνει ο χρόνος και που οι αναγνώστες ανά τον κόσμο το έχουν αναγάγει σε αριστούργημα.

Τα κλασσικά έργα είναι ανθρωποκεντρικά και γι΄ αυτό τον λόγο παραμένουν πάντα επίκαιρα. Μπορεί μέσα στο πέρασμα του χρόνου να περιπέσουν στην αφάνεια, αλλά η εσωτερική τους δύναμη, θα τα φέρουν πάλι στο προσκήνιο.

Μπορεί το όνομα του Γκαίτε σήμερα να προκαλεί πλήξη, αμηχανία, ίσως και την περιέργεια, παρ΄ όλα αυτά τα έργα του μεγάλου γερμανού ποιητή συνεχίζουν να ενδιαφέρουν. Μπορεί να έχουν αμφισβητηθεί, να έχουν περιπέσει σε περιόδους λήθης, αλλά ο Γκαίτε θα παραμείνει πάντα ένας συγγραφέας που θα μας προκαλεί να τον προσέξουμε.

Πόσο μάλλον ο Φάουστ, ένα τόσο αμφιλεγόμενο έργο που λόγω της μεγάλης του έκτασης μπορεί σήμερα να φαίνεται δυσπρόσιτο, παρ΄ όλα αυτά δεν είναι τυχαίο ότι γράφονται ακόμα μελέτες, ανεβαίνουν θεατρικές παραστάσεις, όπως για παράδειγμα εκείνης του Πέτερ Στάιν, όπου διαρκούσε συνολικά 22 ώρες.

Μπορεί σήμερα να μην απασχολεί ο Γκαίτε την μαζική κατανάλωση (ένας όρος που ούτως ή άλλως έχει να κάνει με αριθμούς), αλλά αυτό που ενδιαφέρει είναι πως παραμένει ζωντανός, άθικτος μέσα στο πέρασμα του χρόνου.

Εξάλλου ο ίδιος ο Γκαίτε, τα τελευταία χρόνια της ζωής του, απέρριψε την εύκολη λογοτεχνία, που όπως έλεγε έγραφε πριν, για να προσκολληθεί σε πιο απαιτητικά έργα όπως Τα χρόνια της περιπλάνησης του Βίλχεμ Μάιστερ, που δεν είχε μεγάλη απήχηση στην εποχή του. Πόσο μάλλον για τον Φάουστ, ένα έργο 12.111 στίχων.

Ο Γκαίτε αρχίζει να γράφει τον Φάουστ το 1772 και συνεχίζει με διαλείμματα δεκαετιών μέχρι το 1832, χρονιά που πεθαίνει. Είναι ένα έργο ζωής, άκρως απαιτητικό, που ο ποιητής αφιέρωσε όλη του την ώριμη περίοδο. “Εντέλει χρειάστηκε μια πράγματι μεγάλη απόφαση”, γράφει ο ίδιος “για να μπορέσω να επεξεργαστώ το έργο στο σύνολό του”. Δεν είναι άξιο απορίας, αν σκεφτούμε την πολυφωνία του και το εύρος της έκτασής του.

Ο πραγματικός Φάουστ γεννήθηκε κατά πάσα πιθανότητα περί το 1480 στην νότια Γερμανία και πέθανε το 1539 ή το 1540 στο Στάουφεν του Μέλανα δρυμού. Σχεδόν πενήντα χρόνια μετά τον θάνατό του, το 1587, κυκλοφορεί ανώνυμα ένα ολιγοσέλιδο βιβλίο που έφερε τον τίτλο Η ιστορία του Δρος Γιόχαν Φάουστ του διαβόητου θαυματοποιού που επιδίδονταν στην μαύρη μαγεία. Ο συγγραφέας της ιστορίας παραμένει ακόμα και σήμερα άγνωστος. Το βιβλίο δεν αφήνει την παραμικρή αμφιβολία πως το πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται δεν είναι φανταστικό. Μέχρι τα τέλη του 16ου αιώνα είχε ήδη αποκρυσταλλωθεί ο μύθος του περιπλανώμενου μάγου. Απόδειξη ότι ήταν υπαρκτό πρόσωπο είναι πως ο Επίσκοπος Γεώργιος Γ΄ κατέβαλε ένα υψηλό ποσό για την σύνταξη του Φάουστ, όπου στα έγγραφα που διασώζονται αναφέρεται ως ωροσκόπος. Λίγα χρόνια αργότερα, το δημοτικό συμβούλιο της Νυρεμβέργης του απαγορεύει την είσοδο στην πόλη.

Το ότι ο συγγραφέας της ιστορίας παρέμεινε άγνωστος φανερώνει πως πενήντα χρόνια αργότερα το όνομα του Φάουστ προκαλούσε ακόμα υποψίες ότι όσο ζούσε εξασκούσε την μαύρη μαγεία και πως είχε συνθηκολογήσει με τον διάβολο, παράπτωμα που εκείνη την εποχή θα μπορούσε να τον κρίνει ένοχο θανάτου.

Ο Φάουστ θα ολοκληρώσει τις θεολογικές του σπουδές, όμως θα εγκαταλείψει γρήγορα την θεολογία. Αρχίζει να μελετά χαλδαϊκά, περσικά, αραβικά και ελληνικά, συμμετέχει σε επικλήσεις πνευμάτων και μαγικές τελετουργίες. Σπουδάζει ιατρική, καταγίνεται με την αστρολογία και τα μαθηματικά.

Ένα βράδυ επικαλείται τον Διάβολο όπου εκείνος εμφανίζεται με το όνομα Μεφιστοφελής όπου συνάπτουν μια συμφωνία όπου θα υπηρετεί πιστά τον Φάουστ έτσι ώστε να κατακτήσει την απόλυτη γνώση, με τίμημα, μετά από 24 χρόνια να του πάρει ο Διάβολος την ψυχή.

Ο Φάουστ με την βοήθεια του Μεφίστο επιδίδεται στην σύνταξη ημερολογίων, προσφέρει τις υπηρεσίες του ως αστρολόγος, προλέγει το μέλλον, ταξιδεύει, γνωρίζοντας τον τότε γνωστό κόσμο, μέχρι που επιστρέφει και εγκαταλείπει με βία τα εγκόσμια. Ένας περιπλανώμενος τυχοδιώκτης ή ένας άνθρωπος που αναζητούσε επίμονα την αλήθεια; Όποιος κι αν ήταν ο λόγος, όποιος και να ήταν ο ίδιος, ένας καιροσκόπος, ένας τσαρλατάνος ή τελικά ένας μεγάλος μάγος, αυτό που έχει σημασία είναι πως η ιστορία του ενέπνευσε τον Γκαίτε.

Γνωρίζοντας την ιστορία του Φάουστ, μιας και την έχει παρακολουθήσει σ΄ ένα από τα περιπλανώμενα θέατρα της εποχής, ο Γκαίτε αρχίζει να γράφει το πρώτο μέρος του έργου το οποίο δημοσιεύει το 1808. Η αρχή της τραγωδίας λαμβάνει χώρα στον ουρανό, όπου εμφανίζεται ο Κύριος με τις ουράνιες στρατιές καθώς επίσης και ο Διάβολος. Με διάθεση ειρωνείας ο Μεφίστο αμφισβητεί τα έργα του θεού, (θυμίζοντας την ιστορία του Ιώβ από την Βίβλο), και προκαλεί τον θεό να τον αφήσει να δοκιμάσει τον Φάουστ όπως και πραγματικά γίνεται. Ο Φάουστ αφήνει τα βιβλία του και με την προτροπή του Μεφίστο αρχίζει να ανακαλύπτει τον κόσμο.

Μπαίνει σε καταγώγια που δε θα έμπαινε ποτέ, συνομιλεί με κακά πνεύματα και παρασύρει ένα δεκαεξάχρονο κορίτσι, τη Μαργαρίτα σε έναν έρωτα που θα την οδηγήσει σε τραγικό τέλος. Κατά τη διάρκεια αυτού του τα “ταξιδιού” ο Φάουστ αλλάζει συναισθήματα: απελπισία – έρωτας – μετάνοια. Ωστόσο η συμφωνία είναι κατά πως φαίνεται πράγμα απαράβατο και μη αναστρέψιμο.

Το έργο έχει την κλασική μορφή ποιητικού κειμένου με έντονα αρχαιοελληνικά τραγικά στοιχεία. Υπάρχει η επίκληση στον ποιητή, υπάρχει ο χορός που ενσαρκώνεται στη μορφή και στη φωνή των πνευμάτων, ο πρωταγωνιστής που σφάλλει, ένα πρόσωπο εξαιρετικά τραγικό μέχρι το τέλος.

Φτάνει σε ένα βασίλειο όπου βρίσκεται σε δεινή οικονομική κατάσταση. Με την βοήθεια πάντα του Μεφίστο ο Φάουστ προτείνει στον βασιλιά να φτιάξει χάρτινο χρήμα για να σωθεί από την κρίση Όταν ο βασιλιάς υπακούει, η χώρα σώζεται από την χρεοκοπία, όμως αυξάνεται η φιλαργυρία των πολιτών, όπου όλα πια μετριούνται με την αξία του χρήματος. Η κοινωνία διακατέχεται από την έμμονη σκέψη του κέρδους. Ο Γκαίτε βάζει εσκεμμένα τον ίδιο τον Διάβολο να συνεργήσει ώστε ο Βασιλιάς να ακούσει τα λόγια του Φάουστ και να εκδώσει χάρτινο χρήμα, υπονοώντας την σατανική του προέλευση. Ο ίδιος άλλωστε απεχθανόταν το χάρτινο χρήμα, και δεν το χρησιμοποίησε ποτέ στην ζωή του.

Δεν είναι τυχαίο που σε λίγο δεν θα αργήσει να έρθει στο προσκήνιο ο πόλεμος. Ο Φάουστ ζητά από τον Μεφίστο εξουσία, δράση. Ο Μεφίστο επηρεάζει κι αυτή την φορά τους ανθρώπους να στραφούν εναντίον του εαυτού τους, έτσι ώστε να έχει την ευκαιρία ο Φάουστ να εδραιώσει την κυριαρχία του και να γνωρίσει την περιπέτεια της εξουσίας. Ανακηρύσσει τον Φάουστ γενικό διοικητή των βασιλικών στρατευμάτων και με την βοήθεια τριών γιγάντων ρίχνονται στην μάχη ενάντια των επαναστατημένων. Γνωρίζει την βία, τον θάνατο, τον πόνο, την καταστροφή.

Και μετά από όλα αυτά, αηδιασμένος επιστρέφει στην μοναξιά. Κατανοεί πως η ευτυχία δεν μπορεί να υπάρχει ούτε στην δόξα, ούτε στον πλούτο, ούτε στην εξουσία. Μετά από μια πορεία που ο ίδιος ανακαλύπτει τα ανθρώπινα πάθη στο μεγαλείο τους, αφού έχει γευθεί όσα μπορεί να γευθεί ένας άνθρωπος, αφού έχει διδαχτεί από την εμπειρία, αλλά όντας δυστυχισμένος, διαπιστώνει πως μόνο η αγάπη είναι ο βαθύτερος λόγος που η ψυχή μπορεί να βρει την γαλήνη της.

Κι αυτό πιστεύω είναι το διαχρονικό δίδαγμα του έργου. Πως ότι και να έχουμε καταφέρει σ΄ αυτή την ζωή, αν δεν έχουμε αγαπηθεί και αγαπήσει, παραμένουμε τελικά άδειοι, σε μια ζωή κενή, χωρίς νόημα.

Ο Γκαίτε έζησε από κοντά την κατάρρευση του φεουδαρχικού συστήματος και την ανάδυση της οικονομίας της αγοράς, που επέβαλε την αναδιοργάνωση ολόκληρου του κόσμου. Έζησε από κοντά την γέννηση του τραπεζικού συστήματος στη Γερμανία. Ο ίδιος γνώρισε τον έρωτα, την δόξα, αλλά και τον πόλεμο, την απώλεια, την καταστροφή. Θα μπορούσε κάποιος να πει πως ο Γκαίτε ταυτίζεται με την ζωή του Φάουστ, αναζητά στην δραματική του πορεία, μια απάντηση στα ερωτήματα που απασχολούσαν την ζωή του, σε μια εποχή, όπου όλα άλλαζαν δραματικά.

Ο Θανάσης Λάμπρου, δόκιμος μεταφραστής του Σιλέσιου, του Τρακλ και του νεότερου Γκρίνμπαϊν (βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης Γερμανόφωνης Λογοτεχνίας Goethe-Institut 2013), και σπουδές στην κλασσική φιλολογία του πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ, με τον τόμο Κάτω απ΄ τον ανοιχτό ουρανό, Εισαγωγή στον Γκαίτε, από τις εκδόσεις Περισπωμένη, έρχεται να μας προσφέρει ένα σημαντικό εργαλείο για να μελετήσουμε τον μεγάλο γερμανό ποιητή.

Ο Λάμπρου έχει μελετήσει σε βάθος τον Φάουστ. Οι 425 σελίδες του δοκιμίου, αποδεικνύουν από μόνες τους πως πρόκειται για μια εξονυχιστική μελέτη για το πως μπορούμε ως σύγχρονοι αναγνώστες να προσεγγίσουμε τον Φάουστ. Με μυθιστορηματικό θα έλεγα τρόπο αναλύει το έργο, ανακαλύπτει πτυχές που σήμερα μας αφορούν, αποδεικνύοντας την χρησιμότητά του στις μέρες μας.

Δεν είναι τυχαίο που ο Λάμπρου αφιερώνει ένα μεγάλο μέρος του δοκιμίου του στο δεύτερο μέρος της τραγωδίας όπου πρωταγωνιστεί η δύναμη του χρήματος και ο πόλεμος. Μου έκανε εντύπωση διαβάζοντας τις αναλύσεις του, πόσο λίγο διαφέρει η εποχή μας με εκείνη που γράφτηκε το έργο.

Ο Φάουστ, είναι ένα έργο που απασχολεί τις διαχρονικές ανθρώπινες αξίες, αλλά και συγχρόνως όλα αυτά που μας απομακρύνουν από την ουσία μας και μας εξανθρωπίζουν. Από την μια ο έρωτας, η αναζήτηση της γνώσης, η περιπλάνηση, κι από την άλλη το πάθος για πλούτη, ηδονές, εξουσία. Ο άνθρωπος αντιμέτωπος με την πνευματικότητά του και με τα γήινα χαρακτηριστικά του.

Ο Γκαίτε, επιλέγει την ιστορία του Φάουστ καθόλου τυχαία. Γνωρίζει πως μέσα μας παλεύει το κακό με το καλό. Πως πάντα ο άνθρωπος προσπαθούσε, χωρίς αποτέλεσμα να ξεφύγει από ζωώδη του χαρακτηριστικά. Ο Φάουστ είναι ένα αντιφατικό άτομο, που εξαντλείται να βρει την ευτυχία, ξεχνώντας πως μόνο με την αγάπη μπορεί να πορευτεί ο άνθρωπος προς την γαλήνη.

Ο Λάμπρου προσεγγίζει το έργο όχι σαν φιλόλογος, ούτε σαν αναλυτής, αλλά σαν ένας “άνθρωπος που πάσχει και αγωνιά σε έναν κόσμο ο οποίος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί καθ΄ ολοκληρίαν φαουστικός”. Νομίζω πως δεν έχει γραφτεί παρόμοιο έργο στην ελληνική γλώσσα. Και το σπουδαιότερο, μετά την ανάγνωσή του, έχεις την επιθυμία να προσεγγίσεις το ίδιο το έργο, όμως με διαφορετική αυτή την φορά ματιά, σαν να σου αποκαλύπτονται καινούργια στοιχεία.

Το στοίχημα που βάζει ο Λάμπρου είναι αυτό. Να στραφούμε στο ίδιο το έργο. Η μελέτη του δεν είναι ακαδημαϊκή, φανερώνει την αγάπη του συγγραφέα για τον Γκαίτε.

Η αληθινή τέχνη δεν έχει σύνορα. Είναι πανανθρώπινη. Μας αφορά το ίδιο σήμερα, όπως και τους αναγνώστες του 19ου αιώνα. Γράφει ο Λάμπρου: “πως στεκόμαστε απέναντι στη λογοτεχνία, ειδικά στην μεγάλη λογοτεχνία; Κατορθώνουμε να διαπεράσουμε εκείνο το αστραφτερό σκοτάδι που συχνά την περιβάλλει; Τα έργα της λογοτεχνίας δεν είναι αντικείμενα που μπορούμε να μετρήσουμε με τις υποκειμενικές μας δυνάμεις για να βγάλουμε μερικά συμπεράσματα, είναι καταγραφές ψυχικών διαδρομών”. Το στοίχημα του Λάμπρου, που το πετυχαίνει, είναι να αγαπήσουμε με την σειρά μας τις ψυχικές αυτές διαδρομές. Πόσο μάλλον, όταν αυτές είναι επίκαιρες σήμερα όσο ποτέ.

Άνθρωπε, προτρέπει ο Γκαίτε, μην γίνεσαι καταναλωτικό θεριό, μην μένεις με ανοιχτό το στόμα μπροστά σε εικονικές οθόνες, κοίτα καλύτερα τον αστερωμένο ουρανό, μην παραδίνεσαι αμαχητή στα χαμηλά ένστικτα.

Ο Φάουστ είναι ένας τραγικός ήρωας. Πούλησε την ψυχή του στον διάβολο για να φτάσει στην απόλυτη εμπειρία και γνώση, αλλά στο τέλος, διαπιστώνει πως όλο αυτό το ταξίδι δεν έχει νόημα, αν δεν ανθίζει η αγάπη για τον άνθρωπο.

Καταλήγει ο Λάμπρου: “Ζήσε άνθρωπε, τη ζωή με λογισμό και μ΄ όνειρο, ζήσε το κρυφό μυστήριο που συνέχει τα πάντα, ζήσε την φύση όχι απλώς και μόνο σαν πεδίο αξιοποίησης και δραστηριοποίησης, αλλά σαν τον χρυσό ιστό που κρατά σε κίνηση την αλληλουχία των πάντων”.

Ένα σπουδαίο μήνυμα που χρειάζεται να του δώσουμε μέγιστη σημασία στις μέρες μας. Τι θέλουμε τελικά; Να απαρνηθούμε την φύση μας ή να γίνουμε ένα μαζί της;

Του Γιώργου Λίλλη.

Πηγή: https://www.oanagnostis.gr/to-minima-tou-faoust/

INFO:

ΘΑΝΑΣΗΣ ΛΑΜΠΡΟΥ

ΚΑΤΩ ΑΠ΄ ΤΟΝ ΑΝΟΙΧΤΟ ΟΥΡΑΝΟ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΓΚΑΙΤΕ, Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΟΥ ΦΑΟΥΣΤ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΕΡΙΣΠΩΜΕΝΗ, 2014, ΣΕΛ. 425