Mια αναγεννημένη Ρωσία σημαίνει, αναγκαστικά, μια ιμπεριαλιστική Ρωσία.

Του Leonid Bershidsky

Η επίθεση του Βλαντιμίρ Πούτιν στην Ουκρανία έδειξε στον κόσμο ότι μια αναγεννημένη Ρωσία σημαίνει, αναγκαστικά, μια ιμπεριαλιστική Ρωσία.

Αναζωογόνησε έτσι τις συζητήσεις για το εάν η Ρωσία πρέπει να "στερηθεί τις αποικίες της" ή ίσως να "αποομοσπονδιοποιηθεί", προκειμένου να θάψει τις ιμπεριαλιστικές της φιλοδοξίες και να καθυποταχθεί η στρατιωτική απειλή την οποία η συγκεκριμένη χώρα αποτελεί.

Μια διάλυση της σημερινής ομοσπονδιακής Ρωσίας, παρόμοια με τη διάλυση της ομοσπονδιακής Σοβιετικής Ένωσης, θεωρείται ως ένα πιθανό, για ορισμένους ακόμη και το πλέον επιθυμητό ​​αποτέλεσμα μιας αποτυχημένης εισβολής της στην Ουκρανία. Εκφράζονται δε "τύψεις" που οι ΗΠΑ δεν το έθεσαν ως στόχο τη δεκαετία του 1990, όταν η μετασοβιετική Ρωσία κειτόταν οικονομικά ερειπωμένη και πάλευε να κρατήσει μια, μικροσκοπική αποσχιστική επαρχία-δημοκρατία της: την Τσετσενία.

Φυγόκεντρες τάσεις
Αυτές οι συζητήσεις φέρνουν μια αίσθηση λογοτεχνικού deja-vu - μια Ρωσία η οποία θα μετατρεπόταν σε ένα ψηφιδωτό κρατιδίων ήταν κάτι πολύ εύκολο να το φανταστεί κανείς από τότε που η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε με τέτοια φαινομενική ευκολία.

Στο μυθιστόρημα "Telluria" του 2013, ο Βλαντιμίρ Σορόκιν, ένας από τους πιο απροσδόκητα ακριβείς προφήτες της στροφής της Ρωσίας προς τον φασισμό, έβαζε έναν από τους χαρακτήρες του να γράφει για τη ρωσική αυτοκρατορία:

"Εάν αυτή, αυτός ο υπέροχα αδίστακτος θηλυκός γίγας με το διαμαντένιο διάδημά του και τον χιονομανδύα του, κατέρρεε βολικά τον Φεβρουάριο του 1917 και διαλυόταν σε διάφορες κρατικές οντότητες διαχειρίσιμου μεγέθους, όλα θα είχαν εξελιχθεί στο πνεύμα της σύγχρονης ιστορίας και οι λαοί οι οποίοι καταπιέζονταν από την τσαρική εξουσία τελικά θα είχαν αποκτήσει τις μετα-αυτοκρατορικές τους ταυτότητες και θα ζούσαν ελεύθερα". Ωστόσο, τα πράγματα δεν κύλησαν έτσι.

Στην "Telluria", η Ρωσία τελικά χωρίζεται σε κυρίως αυταρχικά πριγκιπάτα "διαχειρίσιμου μεγέθους" μετά από μια σειρά εγχώριων αναταράξεων. Ούτε ο ίδιος ο Σορόκιν δεν είχε δει έναν χαμένο πόλεμο-εισβολή ως έναυσμα για τη διάλυση της Ρωσίας. Κι όμως, μια ήττα στην Ουκρανία, συνοδευόμενη από δυτική οικονομική πίεση, θα μπορούσε ρεαλιστικά να οδηγήσει σε μια οικονομική καταστροφή όπως εκείνη που πυροδότησε την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, και θα μπορούσε έτσι να ενισχύσει τις φυγόκεντρες τάσεις που ο Πούτιν είναι τόσο περήφανος που κατέπνιξε με την εγκαθίδρυσή της καθετοποιημένης εξουσίας του.

Η "ιστορική Ρωσία" ή πώς το επιχείρημα του Πούτιν μπορεί να στραφεί εναντίον του
Υπάρχουν πραγματικοί και σημαντικοί λόγοι για τους οποίους μπορεί ένα τέτοιο σενάριο να είχε νόημα ακόμη και για τον λαό της Ρωσίας - ειδικά για εκείνους τους Ρώσους πολίτες οι οποίοι δεν ζουν στην Κεντρική Ρωσία.

Κατά κάποιον τρόπο, ο Πούτιν δεν έχει απλώς ανοίξει ορμητικά τη συζήτηση περί διάλυσης της Ρωσίας σε μικρότερα κράτη με την παράλογη επίθεσή του. Την επέτρεψε επίσης διανοητικά μιλώντας για "ιστορική Ρωσία", η οποία κατά την άποψή του περιλαμβάνει μεγάλο μέρος της σύγχρονης Ουκρανίας. Εάν είναι δυνατόν να συζητά κανείς σοβαρά για ένα "πρωταρχικό-ιστορικό" ρωσικό κράτος, αντί να συζητά για τη χώρα στα σημερινά της σύνορα, τότε μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτός ο πυρήνας είναι στην πραγματικότητα πολύ μικρότερος από τη σημερινή Ρωσία — αν αποκολλήσει κανείς όλες τις αυτοκρατορικές κατακτήσεις της χώρας, μερικές από τις οποίες βέβαια, συμπεριλαμβανομένης της κατάληψης μεγάλου μέρους της Σιβηρίας, προηγούνται του 1721, όταν η Ρωσία ανακηρύχθηκε επίσημα αυτοκρατορία.

Κατά κάποιο τρόπο, η συμπερίληψη κάποιων εδαφών στη Ρωσική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία - η οντότητα που μετατράπηκε στη σημερινή Ρωσική Ομοσπονδία όταν η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε - είναι τόσο ατύχημα της σοβιετικής εποχής όσο και αποτέλεσμα της ανάγκης να δοθεί υψηλότερου βαθμού αυτόνομο κρατικό καθεστώς εντός της πρώην Σοβιετικής Ένωσης σε δημοκρατίες όπως η Ουκρανία, το Ουζμπεκιστάν ή η Μολδαβία.

Το Ταταρστάν, η ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένη ρωσική περιοχή στον Βόλγα, είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Πέρυσι, το 55% των μαθητών στην πρωτεύουσά του, το Καζάν, επέλεξαν τα ταταρικά ως μητρική τους γλώσσα. Είναι αυτό το μέρος, που κατακτήθηκε από τον Ιβάν τον Τρομερό το 1552, πράγματι μέρος του πυρήνα της Ρωσίας με πιο ουσιαστικό τρόπο από ό,τι ήταν, ας πούμε, το Καζακστάν; Πολλοί ντόπιοι θα υποστήριζαν το αντίθετο.

Είναι η Τούβα, η οποία εντάχθηκε στη Σοβιετική Ένωση μόλις το 1944 και έζησε αποσχιστικές ταραχές στις αρχές της δεκαετίας του 1990, μέρος του ιστορικού πυρήνα της Ρωσίας; Είναι μήπως το Νταγκεστάν, που κατακτήθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα και όπου λιγότερο από το 4% των μαθητών παρακολουθούν τα ρωσικά ως μάθημα μητρικής γλώσσας; Δεν θα ήταν όλα αυτά τα μέρη σήμερα ανεξάρτητα κράτη, αν οι κομμουνιστές ιδρυτές της Σοβιετικής Ένωσης τα είχαν χαρακτηρίσει "ενωσιακές δημοκρατίες της ΕΣΣΔ", όπως π.χ. την Ουκρανία, τη Λευκορωσία ή την Αρμενία και όχι "αυτόνομες δημοκρατίες" εντός της Ρωσίας;

Όλα αυτά τα ερωτήματα είναι τροφή για τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής των γεωπολιτικά αντίπαλων κρατών της Ρωσίας. Η υποκίνηση εθνικιστικού (ή αντιαποικιακού, ανάλογα πώς το βλέπει κανείς) αισθήματος σε μια Ρωσία που έχει αποδυναμωθεί από έναν όχι ακριβώς επιτυχημένο πόλεμο θα είχε νόημα σε πολλά επίπεδα - πολύ μεγαλύτερο σε σχέση με τη δεκαετία του 1990. Ένας επιθετικός, παράλογος ηγέτης που βρίσκει τον δρόμο προς την κορυφή στη Μόσχα δεν αποτελεί πλέον θεωρητικό κίνδυνο - είναι εύκολο να δει κανείς πώς θα μπορούσε να συμβεί ξανά.

Ο καλύτερος τρόπος για να προστατευτεί κανείς από αυτή την πιθανότητα είναι να νικήσει τον Πούτιν τόσο στρατιωτικά όσο και ιδεολογικά. Χρησιμοποιώντας το ίδιο είδος ιστορικών σημείων συζήτησης που χρησιμοποιεί ο Πούτιν για να δικαιολογήσει τις αυτοκρατορικές φιλοδοξίες της Ρωσίας, θα ήταν δυνατό να στρέψει κανείς το κύριο ιδεολογικό του όπλο εναντίον του. Ταυτόχρονα, η μέχρι τώρα εκστρατεία στην Ουκρανία δείχνει ότι ο ρωσικός στρατός δυσκολεύεται να εφοδιάσει αποτελεσματικά τα στρατεύματά του και να πολεμήσει αποτελεσματικά σε όλη την τεράστια έκταση της Ουκρανίας. Τι θα έκανε ο Πούτιν με πολλαπλές αποσχιστικές εξεγέρσεις σε μια χώρα τόσο τεράστια όσο η Ρωσία;

Λύση;
Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διάσπαση της Ρωσίας δεν θα εξαφάνιζε πραγματικά τη ρεβανσιστική της ικανότητα να ανασυντάσσεται μετά από άσχημες ήττες και μεγάλες εδαφικές απώλειες - και να γίνεται ξανά απειλή για τους αντιπάλους της.

Το έκανε μετά την επανάσταση των Μπολσεβίκων και την τιμωρητική Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ με τις Κεντρικές Δυνάμεις του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, το έκανε ξανά μετά την κατάργηση του σοβιετικού πρότζεκτ.

Μια διαμελισμένη Ρωσία δεν θα παραμείνει απαραίτητα τέτοια. Οι ακραίες εθνικιστικές και λαϊκιστικές δυνάμεις μπορεί ακόμη και να ενδυναμωθούν από μια τέτοια ταπείνωση και θα κληρονομήσουν το πυρηνικό οπλοστάσιο της Ρωσίας, το οποίο δεν θα εξαφανιστεί έτσι απλά, ακόμη κι αν η Ρωσική Ομοσπονδία διαλυθεί. Εκείνοι ωστόσο που θα ευνοούσαν το σενάριο της "αφαίρεσης των αποικιών" της Ρωσίας δεν σκέφτονται απαραιτήτως αιώνες μπροστά. Μερικές δεκαετίες μπορεί να είναι αρκετές για να ενσωματωθούν οι γείτονες της Ρωσίας στον δυτικό κόσμο και να οικοδομηθούν ισχυρότερες άμυνες ενάντια σε μια νέα ιμπεριαλιστική αναγέννηση.

Ως Ρώσος, νιώθω ένα αίσθημα ανησυχίας και ενόχλησης από όλη αυτή τη συζήτηση για τον διαμελισμό της χώρας μου, σαν η Ρωσία να ήταν ένας καρκινοπαθής που ξαπλώνει ημιλιπόθυμος σε ένα χειρουργικό τραπέζι με μόνο πολλαπλούς ακρωτηριασμούς να είναι ικανοί να εμποδίσουν τον όγκο να δώσει περαιτέρω μεταστάσεις. Μισώ την ιδέα ότι ο μόνος τρόπος να σταματήσουμε να είμαστε απειλή για τις γειτονικές χώρες είναι να μας διαλύσουν - και ελπίζω να μην είναι ο ιμπεριαλιστής μέσα μου που επαναστατεί στη σχετική σκέψη. Η απεραντοσύνη και η ποικιλομορφία της Ρωσίας είναι θεμελιώδη στοιχεία της εθνικότητάς μας όπως αυτή υφίσταται σήμερα. Το "διαχειρίσιμο μέγεθος" δεν μας ταιριάζει.

Το ζήτημα των περιφερειών
Και όμως, σε διανοητικό επίπεδο, καταλαβαίνω ότι πολλοί πολίτες της Ρωσίας μπορεί πραγματικά να εξυπηρετούνταν από μια διάλυση της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Καθώς ο Πούτιν ενίσχυε την "κάθετη εξουσία" του μετά την προσφορά από πλευράς του προκατόχου του, Μπόρις Γέλτσιν, στις περιφέρειες της Ρωσίας "όσο περισσότερης κυριαρχίας μπορούσε να αντέξει η καθεμιά τους", η επανασυγκέντρωση της εξουσίας αφαίμαξε την περιφέρεια της Ρωσίας.

Μόνο 23 από τις 85 περιφέρειες της Ρωσίας δεν χρειάστηκαν ομοσπονδιακή επιδότηση φέτος, με τις περισσότερες από αυτές να έχουν κυρίως εθνικά ρωσικό πληθυσμό (το Ταταρστάν αποτελεί εξαίρεση). Αυτό δημιουργεί την εντύπωση ότι η πλειονότητα των επαρχιών, ιδιαίτερα εκείνων με ξεχωριστές εθνικές ταυτότητες, θα ήταν αβοήθητες εάν χωρίζονταν από το κέντρο. Έτσι ακριβώς όμως λειτουργεί το σύστημα Πούτιν, απομυζώντας χρήματα από την περιφέρεια και στη συνέχεια αναδιανέμοντας "γενναιόδωρα" μερικά από αυτά πίσω σε αυτήν.

Ο Βίκτορ Σουσλόφ, κορυφαίος οικονομολόγος στη Ρωσική Ακαδημία Επιστημών, έχει συντάξει μια δέσμη εργασιών η οποία δείχνει πώς συμβαίνει αυτό. Σε μια εργασία του 2018, ο ίδιος και οι συνεργάτες του υποστήριξαν ότι η Κεντρική Ομοσπονδιακή Περιοχή της Ρωσίας, η οποία περιλαμβάνει τη Μόσχα, λειτουργεί σαν μια μαύρη τρύπα, η οποία απορροφά περίπου 35% περισσότερους πόρους από άλλες περιοχές σε σχέση με όσους δίνει πίσω. Η Σιβηρία, η Περιοχή των Ουραλίων, η Άπω Ανατολή και η Βορειοδυτική Περιφέρεια (που περιλαμβάνει την Αγία Πετρούπολη) συνεισφέρουν η κάθε μία από 10% έως 13% περισσότερα χρήματα απ’ όσα λαμβάνουν. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Σουσλόφ εδρεύει στο Νοβοσιμπίρσκ, το κέντρο μιας από τις περιοχές της οποίας το αίμα αποστραγγίζεται από τη μεγάλη αντλία της Μόσχας.

Δεν είναι σαφές εάν μια δικαιότερη ανακατανομή των πόρων - και ένα τέλος στη μαζική μετανάστευση των ανθρώπων που ακολουθούν τα χρήματα στη Μόσχα - μπορεί να επιτευχθεί χωρίς μια ριζική αποκέντρωση, ίσως ακόμη και μια πλήρη διάλυση. Ορισμένα από τα συστατικά μέρη της Ρωσίας μπορεί ακόμη και να καταλήξουν με πιο ορθολογικά πολιτικά συστήματα από την οιονεί μοναρχία στην οποία επανέρχεται η Μόσχα - αν και πολλά δεν θα το κάνουν, όπως αποδείχθηκε στη δεκαετία του 1990, όταν οι περιφερειακοί βασιλιάδες έγιναν πολύ πιο αυταρχικοί ακόμη και από τον αλλοπρόσαλλο ένοικο του Κρεμλίνου.

Στα Ουράλια, τη Σιβηρία και την Άπω Ανατολή, το απείθαρχο πνεύμα των πιονιέρων και των πρώην κατάδικων είναι ακόμα ζωντανό. Η σημαία των "Ηνωμένων Πολιτειών της Σιβηρίας" του καλλιτέχνη από το Ομσκ, Νταμίρ Μουράτοφ - λευκές νιφάδες χιονιού σε ένα χωράφι με μπλε, πράσινες και άσπρες ρίγες - είναι κάτι περισσότερο από μια φαντασιακή κατασκευή: μπορεί κανείς να φανταστεί τη χώρα που θα την είχε ως έμβλημα.

Εξακολουθώ να ελπίζω ότι η δημοκρατία, το τέλος του επιθετικού ιμπεριαλισμού, η δέσμευση για την ισότιμη ανάπτυξη των διαφόρων εδαφών και μια πραγματική ισότητα όλων των εθνοτικών ομάδων είναι δυνατά εντός των σημερινών συνόρων της Ρωσίας. Αυτή η ελπίδα, ωστόσο, μπορεί κάλλιστα να μην είναι παρά ένας αταβισμός.

Η Ρωσία δεν τα πάει καλά με το μέγεθός της. Κι ίσως δεν θα μπορέσει ποτέ να μάθει να το διαχειρίζεται.

Πηγή: Bloomberg μέσω Capital.gr