Ειρήνη Παππά – “Άσμα Ασμάτων”: Το ωραιότερο ερωτικό ποίημα κρύβεται στην Αγία Γραφή

Πέθανε η ηθοποιός Ειρήνη Παπά σε ηλικία 96 ετών, αφήνοντάς μας σπουδαία παρακαταθήκη τις ερμηνείες της σε σημαντικές ταινίες. Ήταν από τις ελάχιστες Ελληνίδες ηθοποιούς που διέπρεψαν στο εξωτερικό. 

Η Ειρήνη Λελέκου, όπως ήταν το πραγματικό της όνομα, γεννήθηκε στο Χιλιομόδι Κορινθίας στις 3 Σεπτεμβρίου 1926 από γονείς εκπαιδευτικούς. Στον καλλιτεχνικό χώρο πρωτοεμφανίστηκε στα 15 της ως τραγουδίστρια και χορεύτρια.

Στη συνέχεια σπούδασε στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου και τα πρώτα χρόνια της σταδιοδρομίας της συνεργάστηκε με διάφορους θιάσους. Κατά τη διάρκεια της φοίτησης της παντρεύτηκε τον ηθοποιό Άλκη Παπά (1922-2018), ο οποίος τη βοήθησε στα πρώτα της καλλιτεχνικά βήματα. Το ζευγάρι θα χωρίσει το 1951 και η πανέμορφη ηθοποιός θα κρατήσει το επώνυμο του τέως συζύγου της (με ένα π), με το οποίο θα γίνει γνωστή παγκοσμίως τα επόμενα χρόνια ως Irene Papas.

Το Άσμα ασμάτων είναι ένα από τα πιο γνωστά βιβλία της Αγίας Γραφής, αλλά λίγοι γνωρίζουν ότι πρόκειται για ένα ερωτικό ποίημα, που δημιουργήθηκε κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. μάλλον από το βασιλιά Σολομώντα.

Αποτελείται από 117 στίχους και θεωρείται ένα από τα πιο σημαντικά θρησκευτικά κείμενα.

Το άσμα ασμάτων είναι ένας ύμνος στον έρωτα. Και μάλιστα στον έρωτα έξω από το γάμο και τις κοινωνικές συμβάσεις. Για πολλά χρόνια αποτέλεσε σημείο αντιπαράθεσης ανάμεσα στους ραβινικούς κύκλους για το αν πρέπει αυτό το ποίημα που τραγουδιόταν στις ταβέρνες και στα καπηλειά να συμπεριληφθεί στον κανόνα που απαρτίζει τα βιβλία της Βίβλου (Τορά). Τελικά επικράτησε η άποψη του ραβίνου Ακιβά και πράγματι το άσμα ασμάτων αποτελεί ένα από τα βιβλία αυτού που στον Χριστιανικό κόσμο ονομάζεται Παλαιά Διαθήκη.

Μέσα σε αυτό το κείμενο δεν αναφέρεται ούτε μια φορά το όνομα του Θεού. Βρίσκεται όμως παντού. Σε κάθε λέξη σε κάθε γράμμα σε κάθε αναστεναγμό. Είναι η αναζήτηση της ανθρώπινης ψυχής να ενωθεί με τον δημιουργό της, να γίνει ένα με αυτόν και η λαχτάρα του δημιουργού να δεχθεί πάλι κοντά του την ψυχή αυτή, που είναι η ίδια του η ουσία.

Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να εκφραστεί αυτό, παρά με λέξεις παρμένες από την ορολογία την ερωτική. Και μάλιστα από μια βουκολική ερωτική ορολογία επειδή αυτό ήταν το περιβάλλον εκείνη την εποχή στην Ιουδαία.

Το ποίημα έχει δομή δράματος και περιγράφει τον πόθο δύο αποχωρισμένων εραστών και την επανένωσή τους παρά τα εμπόδια που βρίσκονται στο δρόμο τους.

Από τότε που το κείμενο, για πρώτη φορά, μεταφράστηκε στα ελληνικά από τους Εβδομήκοντα Γραμματικούς της Αλεξάνδρειας (τους Ο΄), μέχρι σήμερα, έχουν καταπιαστεί μ’ αυτό αρκετές δεκάδες από κριτικούς, ερμηνευτές, ερευνητές κειμένων, σχολιαστές και λογοτέχνες. Το ποίημα είχε βρει επιφανείς ερμηνευτές στο παρελθόν όπως o Ωριγένης, ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο Γρηγόριος ο Νύσσης και ο Μιχαήλ o Ψελλός. Ο Γιώργος Σεφέρης μετέφρασε το «Άσμα Ασμάτων» το 1965, σε μια σπουδαία έκδοση 465 αντιτύπων σε χαρακτικά του A. Tάσσου και είναι χαρακτηριστικό ότι χρησιμοποιεί τον όρο «μεταγραφή» και όχι μετάφραση -τη θεωρεί περισσότερο ικανοποιητική για τον μεταγλωτισμό των αρχαίων κειμένων.

Το ποίημα που ακολουθεί είναι η μεταγραφή του Λευτέρη Παπαδόπουλου, την οποία ερμήνευσε με μοναδικό τρόπο η Ειρήνη Παπά σε μουσική του Βαγγέλη Παπαθανασίου από το άλμπουμ Ραψωδίες.

Άσμα Ασμάτων

Όμορφη, όμορφη, όμορφη που ’σαι αγάπη μου.

Τι όμορφη που είσαι.

Γλυκιά σαν του περιστεριού και τρυφερή η ματιά σου. Καμιά από τις όμορφες δεν παραβγαίνει εμπρός σου.

Εσύ ’σαι κρινολούλουδο κι’ εκείνες είναι αγκάθια. Ίδια με κόκκινη κλειστή τα κόκκινα σου χείλη.

Σα ρόδι που το κόψανε στη μέση μού φαντάζει πίσω από το πέπλο σου το ροδομάγουλο σου.
Τα δυο σου στήθια μοιάζουνε δίδυμα ζαρκαδάκια που να βοσκήσουν βγήκανε μες στα ανθισμένα κρίνα.

Φίλα με, φίλα με, μ’ όλα τα φιλιά που έχεις μες στο στόμα, μέθα με στης αγκάλης σου το πιο γλυκό κρασί, και το όνομα σου άρωμα, μύρο χυμένο κάτω.

Όλων των μύρων τ’ άρωμα και η ευωδιά είσαι εσύ. Ναι, πιο πολύ κι’ από το κρασί μεθώ όταν μ’ αγγίζεις. Να σ’ αγαπάνε, άντρα μου, αυτό μονάχα αξίζεις. Όμορφη, αψεγάδιαστη είσαι αγαπημένη. Αχ, μου ’χεις κλέψει την καρδιά μου, αγάπη μου, αδελφή μου, μ’ ένα σου βλέμμα μοναχά, μια χάντρα στο λαιμό σου.

Μέλι κερήθρας στάζουνε τα δυο γλυκά σου χείλη, μέλι και γάλα αργοκυλούν στη γλώσσα σου από κάτω. Κήπος κλειστός, ολάνθιστος είσαι αγαπημένη, πηγή με γάργαρο νερό. Παράδεισος από δροσιές, παράδεισος από ροδιές το κάθε σου αυλάκι.

Κανέλα, μοσχοκάλαμο κι’ ο νάρδος με τον κρόκο, και ρίζες αρωματικές του Λίβανου και σμύρνα και αλόη, και όποιο μύρο πεις, σε ’σένα ευωδιάζουν.

Σήκω Βοριά, έλα Νοτιά, φύσα τα κλωνιά μου, να ξεχυθούν, να σκορπιστούν παντού οι ευωδιές μου. Σήκω Βοριά, έλα Νοτιά φυσήξτε τα κλωνιά μου να ξεχυθούν, να σκορπιστούν παντού τα αρώματά μου.

Σήκω Βοριά, έλα Νοτιά, φυσήξτε τα κλωνιά μου να ξεχυθούν, να σκορπιστούν παντού τα αρώματά μου. Κι’ ας κατεβεί ο άντρας μου στο κήπο που ’ν’ δικός του, για να γευτεί όποιο καρπό απ’ τα κλαδιά του θέλει, για να γευτεί όποιο καρπό απ’ τα κλαδιά μου θέλει.

O Λευτέρης Παπαδόπουλος, στον πρόλογο του βιβλίου του «Άσμα Ασμάτων», εκδ. Καστανιώτη 1994 γράφει:

«Δεν είχα σκεφτεί ποτέ να “μεταφράσω’ το Άσμα Ασμάτων. Μʼ έσπρωξε σʼ αυτό η Ειρήνη Παπά, που ονειρευόταν να μελοποιηθεί το ποίημα και να παρουσιαστεί στη σκηνή από την ίδια, δύο τραγουδιστές και χορό (που να ʽξερε ότι στους αρχαίους χρόνους απαγορευόταν να τραγουδιέται το το Άσμα και ο Ραβή Ιωχανάν Μπεν Νουρή έλεγε πως όποιος στρογγυλεύει τη φωνή του, διαβάζοντάς το, δεν έχει μερίδιο στη μέλλουσα ζωή…)”

Ακούστε το Άσμα Ασμάτων από την Ειρήνη Παππά